Dagblad De Pers, 31-07-2008, door Marcel Hulspas

Biologie | Wat is nog uniek menselijk?

Dier en mens steeds dichter bij elkaar

Gedragsonderzoek laat zien dat de onoverbrugbare kloof tussen mens en dier een illusie is.

Op het eilandje Nieuw-Caledonië, ten westen van Australië, leeft de wereldberoemde wipsnavelkraai. Kraaien zijn zeer slim, dat is bekend. Verschillende soorten gebruiken simpele werktuigen, en de wipsnavelkraai gebruikt de getande randjes van bepaalde bladeren om wormen en larven uit rottend hout te ‘hengelen’. Maar het dier kan nog veel meer.
    Op een dag liet bioloog Alex Weir een emmertje met meelwormen (het favoriete hapje van de wipsnavelkraai) in een buis zakken. Onbereikbaar voor zijn hongerige proefdier, Betty genaamd. Daarnaast legde Weir een recht stukje ijzerdraad. Betty dacht even na, en ging aan de slag. Ze hield de draad onder haar poot vast en maakte met haar snavel een keurige haak. Daarmee viste ze het emmertje meelwormen omhoog. Ze had een stuk gereedschap bedacht, gemaakt en gebruikt. Ooit werd het maken en gebruiken van gereedschap beschouwd als een uniek menselijk vermogen. Maar dat criterium gaat al lang niet meer op. De laatste decennia is duidelijk geworden dat er vele diersoorten bestaan die werktuigen kunnen maken – met als meest opmerkelijke voorbeeld de wipsnavelkraai.
    Wat maakt de mens tot mens? Filosofen (en in hun kielzog veel biologen) menen dat de mens over een uniek vermogen beschikt, de ‘menselijke geest’, dat voor een aantal uniek menselijke eigenschappen zorgt: zelfbewustzijn, abstract inzicht, het vermogen de werkelijkheid te manipuleren, het vermogen zich in een ander te verplaatsen, een besef van tijd en van zijn eigen sterfelijkheid; taal en cultuur. Dat alles bij elkaar zorgde voor een onoverbrugbare kloof tussen mens en dier. Maar die visie geldt nu als volstrekt achterhaald. Al die uniek menselijke eigenschappen komen ook in het dierenrijk voor. Zelfbewustzijn bijvoorbeeld komt bij meerdere diersoorten voor (zie artikel hiernaast). Of neem het actief leren van vaardigheden van oudere soortgenoten, de basis van wat wij mensen ‘cultuur’ noemen. Apen leren ook van hun oudere soortgenoten, bijvoorbeeld hoe ze harde noten moeten kraken, of dat wortels gewassen in zout water lekkerder zijn. Daardoor kunnen er binnen één en dezelfde soort verschillende, geografisch gescheiden ‘culturen’ bestaan. En niet alleen apen kennen onderwijs. Orka’s (waarschijnlijk de intelligentste zeezoogdieren) organiseren klasjes waarbij ze hun kinderen gezamenlijk ‘opleiden’ in het opjagen en vangen van zeehonden op het strand.
    Of neem de vaardigheid te weten wat een ander denkt, of kan weten – een vaardigheid die voor dieren die in groepen leven van levensbelang is. Mensenkinderen leren dat pas wanneer ze drie jaar zijn. Dieren leren het ook. Onderzoekers lieten een chimpansee zien waar ze een lekker hapje verstopten. Die chimpansee kon ook zien dat een andere chimpansee in het hok dat verstoppen niét kon zien. Eenmaal vrijgelaten rent de eerste chimpansee niet direct naar het verborgen hapje. Nee, hij wacht heel sluw tot die andere chimpansee, die nergens van weet, uit het zicht verdwenen is. Pas dan slaat hij toe. Inzicht in andermans kennis hangt nauw samen met het leven in grote groepen, zo blijkt. Niet alleen chimpansees zijn daartoe in staat; ook kraaien. Ook zij wachten geduldig tot hun naïeve soortgenoot verdwenen is, voordat ze het verborgen hapje voor zichzelf inpikken. En wanneer kraaien zelf voedsel willen verbergen, zorgen ze ervoor dat geen enkele soortgenoot stiekem toekijkt.
    Wat is dan nog uniek menselijk? Biologen zijn er steeds meer van overtuigd dat het antwoord op deze vraag niet een unieke eigenschap betreft, maar dat het unieke van de mens gelegen is in de combinatie van cognitieve eigenschappen. Veel dieren zijn tot afzonderlijke, verbazingwekkende prestaties in staat. Maar alleen de mens beheerst het complete pakket hogere cognitieve functies. En alleen de mens beschikt over een dermate complexe vorm van taal dat hij deze vaardigheden zeer efficiënt aan de volgende generatie kan overdragen. Er is geen onoverbrugbare kloof tussen mens en dier – maar de sprong die homo sapiens heeft gemaakt, blijft uniek.

Claudia Ruby, Hoe slim is jouw dier? De fascinerende intelligentie van dieren. Uitgeverij Forum.


Naar Evolutie, lijst , Wetenschap, overzicht  , of site home .