Het lot van Paaseiland

Op weg naar de afgrond

Momenteel worden de eerste stappen gezet naar een wereldwijde ineenstorting van samenlevingen, denkt bioloog Jared Diamond op basis van zijn onderzoek naar de ondergang van oude culturen. Toch blijft hij `voorzichtig optimistisch'.

Tussenstuk:
Beeldhouwers van Paaseiland
(ca.9e eeuw - 19e eeuw):
Waarschijnlijk was het in de negende eeuw dat Paaseiland, een uithoek van de Polynesische archipel ter grootte van Schiermonnikoog, werd bereikt door kanovaarders met vee en landbouwgewassen aan boord. Paaseiland, nu vrijwel boomloos, was op dat moment rijk begroeid. Op het eiland ontstonden 11 of 12 regio's, die competeerden in het bouwen van grote stenen moai, de bekende mensbeelden waarvan de zwaarste 87 ton woog. Het hakken, vervoeren en oprichten van de beelden kostte echter veel mankracht, voedsel en bomen om als rollers te gebruiken. Dat brak het weinig vruchtbare eiland op. In eerste instantie leefden de bewoners van watervogels, vis en zeeschildpadden. Nadat veel soorten waren uitgestorven, werden landbouw en het houden van kippen steeds belangrijker. De voedseltekorten zorgen echter voor onrust onder de bevolking; kannibalisme werd gewoonte, stammen gooiden elkaars moai om. In 1840 stond geen beeld, en geen boom, meer overeind.

Jared Diamond: Collapse - How Societies Choose to Fail or to Survive, Allan Lane, import Van Ditmar; 575 pagina's; € 29,95 ISBN 0 713 99862 8

Non-fictie Alleen vrijwillige eenvoud kan de aarde redden, zegt Ton Lemaire.

Tussentitel: 'Pleiten voor een stabiele maatschappij met negatieve groei is hetzelfde als vloeken in de kerk'

...  Midden jaren ’90 van de vorige eeuw moest ik de discussie leiden na een lezing van de Engelse historicus Ponting. Die had toen net een baanbrekende studie gepubliceerd, A Green History of the World. Hiermee was hij een van de eerste historici die de milieuproblematiek in zijn onderzoek centraal stelde.
     Toen ik indertijd Pontings lezing beluisterde, kreeg ik het als discussieleider Spaans benauwd. Ponting hield een indrukwekkend theoretisch betoog, waar op het eerste gezicht geen speld tussen te krijgen leek. Dat bleek helaas na afloop van zijn verhaal inderdaad het geval te zijn. Er kwamen nauwelijks vragen en de weinige vragen die het publiek wel durfde te stellen, werden bekwaam door Ponting onschadelijk gemaakt door ze in zijn theorie te integreren. Om Pontings gesloten theoretische wereldbeeld open te breken, was de speldenprik van een korte vraag onvoldoende. Dat kon je alleen bereiken door er een uitgebreid ander betoog naast of tegenover te stellen.
    Centraal in Pontings betoog stond de metafoor van het Paaseiland die ook bij Lemaire terugkomt. Dit in 1722 door onze landgenoot Jacob Roggeveen ontdekte eiland in de Stille Oceaan heeft van meet af aan tot de verbeelding gesproken. De Nederlandse zeevaarders troffen op dit kale eiland waar een kleine armzalige groep mensen woonde, honderden kolossale beelden aan. Hoe was de bevolking erin geslaagd ze op te richten? Het antwoord van Ponting luidde dat een ooit welvarende samenleving deze beelden had gemaakt, maar dat ze tevens in het verleden haar natuurlijke omgeving had verwoest door onder andere voor het vervoer van de beelden alle bomen op het eiland te kappen. Daarna zat men gevangen op de eigen kleine woonplek. Er was zelfs geen hout meer om boten te bouwen om te proberen eraan te ontkomen.
    Het ecologisch vernietigde Paaseiland wordt voor zowel Ponting als Lemaire een voorafschaduwing van het lot van de moderne mensheid. Ook wij zitten gevangen op het kleine blauwe bolletje in het onmetelijke heelal, dat wij bezig zijn onherstelbaar ecologisch te beschadigen. Alleen een radicale verandering van leefstijl kan ons nog redden. Deeloplossingen helpen niet meer, timide vragen over het nut van kleine stappen voor een beter milieubeheer werden indertijd door Ponting afgedaan als ‘te laat en te weinig’. Het enige dat volgens hem hielp, was een totale breuk met onze verkwistende levenswijze van consumenten.