Boekrecensie: De grote pianola (Player Piano) door Kurt Vonnegut

Het achtergrond voor het verhaal wordt kort geschetst in de blurb op de achterkant van het boek (zie ook de Wikipedia omschrijving

Ook in Ilium, een klein stadje in de Verenigde Staten is na de Grote Oorlog alle handenarbeid vervangen door machines. De mens is verdrongen door de computer en zijn ponsband, de Grote Pianola; er rest niets anders dan eindeloze verveling. Slechts een kleine elite, de directeuren en de werktuigkundigen, vindt nog emplooi. ...

Het boek bevat een aantal treffende beschrijvingen van huidige en mogelijke toekomstige maatschappelijke ontwikkelingen, en een aantal even interessante misverstanden daaromtrent. Een aantal van de meest treffende uitspraken komen van de buitenstaander in het verhaal, de Sjah van Bratpuhr, die zoals het jongetje in het sprookje van De kleren van de keizer de maatschappelijke werkelijkheid beter ziet dan de deelnemers zelf (pag. 28, Ned. editie - Khashdrahr is de bediende van de Sjah, Halyard de hoogwaardigheidsbekleder die hen rondleidt):

'Khabu?', zei de Sjah weer terwijl hij naar buiten tuurde naar de stad.
   'De Sjah zou graag weten waar we nu zijn, alstublieft,' zei Khashdrahr.
    'Ik weet het', zei Halyard met een vermoeide glimlach. Het was voortdurend Khabu, siki, en akka sahn tot hij er knettergek van werd. Hij leunde voorover. 'Ilium, New York, Uwe Hoogheid. We staan op het punt over de Iriquois rivier te rijden, die de stad in twee delen verdeeld. Aan de overkant is de Ilium fabriek.
    De limousine stopte bij het eind van de brug waar een grote groep werklui bezig was een klein putje in de weg te vullen. De mannen gingen opzij voor een oude Plymouth met een kapotte koplamp die van de andere kant kwam. De limousine wachtte tot de Plymouth voorbij was en reed toen verder.
De Sjah draaide zich om en staarde door het achterraam naar de werklui; toen zei hij een hele lange zin.
    Doctor Halyard lachtte en knikte waarderend terwijl hij op de vertaling wachtte.
    'De Sjah', zei Khashdrahr, 'zou, alstublieft, graag willen weten van wie de slaven zijn die we al vanaf de stad New York zien.'
    'Dat zijn geen slaven', grinnikte Halyard. 'Het zijn burgers die in dienst zijn van de regering. Ze hebben dezelfde rechten als iedere andere burger - vrijheid van meningsuiting, godsdienstvrijheid en kiesrecht. Voor de oorlog werkten zij in de Ilium fabriek achter de machines, maar nu bedienen de machines zichzelf, en veel beter.'
    'Aha', zei de Sjah toen Khashdrahr dat had vertaald.

Uit de rest van het verhaal blijkt dat de Sjah er niets van gelooft, en grotendeels terecht. In zekere zin zijn slaven er beter aan toe, want die doen tenminste werk dat zinvol is, al is het dan niet voor henzelf. Vonnegut beschrijft de leegte van het bestaan van de "burgers".
De rol van die gewone burger is samengevat in een frase die ongeveer luidt: "Er mogen maar twee wezens de fabriek betreden: een man om de zaak te bewaken tegen indringers, en een hond om ervoor te zorgen dat de man nergens aankomt". Een toenmalig Unilever-directeur (vermoedelijk Morris Tabaksblat

) heeft in het echte leven een soortgelijke uitspraak gedaan.

Naast deze rake observaties spreidt Vonnegut ook een aantal misverstanden ten toon, die een gemeenschappelijke oorzaak hebben: die van het cynisme. Niet dat het boek specifiek cynische uitspraken doet, maar het volgt de basisoorzaak van het cynisme: het denkt in idealismen, deelt de wereld in naar die idealismen, constateert dat de wereld anders werkt dan volgens die idealismen, en verwerpt vervolgens alle idealismen, of anderszinse veranderingen van de huidige wereld.

Deze constatering klopt met de waardering van de schrijver in de literaire wereld, wiens bekendste boek Slaughterhouse Five is. Kurt Vonnegut wordt algemeen niet gezien als een sciencefiction auteur, maar als behorend tot de normale literatuur

(Wikipedia). De sciencefiction beschouwt Kurt Vonnegut als een buitenbeentje, omdat sciencefiction over het algemeen positief van toonzetting is, en geen voeling heeft met het cynisme dat een belangrijke factor is in de gewone literatuur - en bij Vonnegut.
Cynisme

is erger dan moord, horror, en dergelijke, en een van de gevaarlijkste vormen van negatieve toonzetting, omdat het zo makkelijk in de realiteit ingebed kan worden.

Naar Literatuur, inleiding

, of site home