Bronnen bij Neurologie, emotie-organen: basale ganglia

In Neurologie, emotie-organen, overzicht is verondersteld dat de functie van de basale ganglia zit in het afspelen van eenheden van gedragingen en bijbehorende waarnemingen en waarderingen ("emoties"), tezamen benoemd als "scenario's". Die relatie tussen gedrag in de vorm van scenario's en de basale ganglia is ook terug te vinden in de meer psychologische kant van dit soort onderzoek. Dit natuurlijk weer als eerste in het geval van de extremere vormen van gedrag (de Volkskrant, 07-04-2012, door Tonie Mudde):
  Het brein in de beklaagdenbank

'Ik kan er niets aan doen, mijn hersenen hebben het gedaan.' Steeds meer onderzoeken tonen aan dat psychopaten, pedofielen en moordenaars afwijkingen hebben in hun hersenen. Plegen ze misdaden uit vrije wil, of zijn ze slachtoffer van hun verknipte brein?

... aan een verkeerd geschakeld brein kun je niets meer veranderen, toch?
    Misschien toch wel. Damiaan Denys, hoofd psychiatrie bij het AMC, heeft al tientallen patiënten van dwangstoornissen afgeholpen door op de millimeter nauwkeurig een elektrode in hun brein te schuiven. Een klein elektrisch stroompje legt plaatselijk een stukje van de hersenen lam, met soms spectaculaire gevolgen. Patiënten met smetvrees, verliezen plotsklaps de aandrang om de hele dag hun handen te wassen. Zou je met zulke diepe hersenstimulatie ook misdadigers kunnen 'genezen'?   
    'Dat vind ik een ongelooflijk moeilijke vraag', zegt Denys. 'Het verband tussen een dwangstoornis en een hersenafwijking is sterk, patiënten hebben duidelijk hyperactieve basale ganglia. Het verband tussen crimineel gedrag en hersenafwijkingen is veel zwakker.    ...

De gedragsmatige dwangstoornis is bij gebruik van het scenario-model te formuleren als het voortdurende herhalen van hetzelfde scenario. Dat lijkt hetzelfde te zeggen, maar is het niet. Wat er voortdurend herhaald wordt, is dus niet een op zich weer redelijk gecompliceerd stel bewegingen, maar gewoon een enkel ding: de referentie naar dat scenario waarin al die bewegingen zit opgeslagen. Het is het herhaald indrukken van dezelfde knop, waarna bij ieder indrukken van de knop het scenario wordt afgespeeld. Wat natuurlijk een wereld van verschil is qua behandeling: je moet niet de bewegingen afleren, maar de knop vinden, en stoppen met herhaald indrukken ervan. De basale ganglia zijn voortdurend actief omdat de knop voortdurende ingedrukt wordt. De oorzaak ligt elders.
    Naar aanleiding hiervan werd verder gezocht in het veld van de psychologische benadering (wikipedia.org, opgeslagen 08-04-2012 uitleg of detail ):
  Obsessive–compulsive disorder

Obsessive–compulsive disorder (OCD) is an anxiety disorder characterized by intrusive thoughts that produce uneasiness, apprehension, fear, or worry, by repetitive behaviors aimed at reducing the associated anxiety, or by a combination of such obsessions and compulsions. ...

Neurotransmitters role
Researchers have yet to pinpoint the exact cause of OCD, but brain differences, genetic influences, and environmental factors are being studied. Brain scans of people with OCD have shown that they have different patterns of brain activity than people without OCD and that different functioning of circuitry within a certain part of the brain, the striatum, may cause the disorder. Differences in other parts of the brain and an imbalance of brain chemicals, especially serotonin and dopamine, may also contribute to OCD. Independent studies have consistently found unusual dopamine and serotonin activity in various regions of the brain in individuals with OCD. These can be defined as dopaminergic hyperfunction in the prefrontal cortex and serotonergic hypofunction in the basal ganglia.   ...

Hier wordt nog explicieter genoemd het striatum, waarvan dus bekend is dat het zelf geen activerende neuron-outputs heeft, dus extern geactiveerd moet worden . De genoemde prikkels zijn die van serotine en en dopamine, maar dat zijn neuromodulatoren die het activerende of inhiberende gedrag van neuronen versterken of verzwakken . De oorzaak van het activeren moet dus elders gezocht worden, waarbij dan de invloed van dopamine en serotonine wel de heftigheid van de activatie kan beïnvloeden. Of dat hetzelfde is als het voortdurend herhalen van hetzelfde scenario, is onduidelijk.
    Merk overigens op dat dit aanwijzing uit de praktijk gevonden is na het formuleren van de theorie op algemene overwegingen, en daardoor een vorm van bevestiging door juiste voorspelling is - een echt wetenschappelijk bewijs.

Dat de behandeling bestaat uit het vinden van de knop van het gedrag, blijkt uit het volgende praktijkvoorbeeld (de Volkskrant, 25-04-2012, door Tonie Mudde):
  En nu echt

Eigenlijk willen we allemaal wel af van onze slechte gewoonten: roken, drinken, veel eten en weinig bewegen. De bestseller 'The Power of Habits' van New York Times-journalist Charles Duhigg legt uit hoe we dat gaan doen.

Tussentitel: 'Eigenlijk wilde ik geen koekje, maar even kletsen met mijn collega's. Dat was de beloning waar het mijn hersenen om te doen was'

...     Vijf jaar geleden groeide Bart van Noorden in rap tempo uit zijn spijkerbroeken. De toen 41-jarige vrachtwagenbestuurder uit het Zeeuwse mosseldorp Yerseke passeerde bijna de honderd kilo en merkte dat niet alleen aan zijn buik, maar ook aan zijn ademhaling. ...Er moest iets veranderen, ik moest afvallen.'
   Dat moeten er wel meer. Naar schatting is bijna de helft van de volwassenen in Nederland te dik. Meer bewegen en gezonder eten is makkelijker gezegd dan gedaan, de meesten vallen al snel weer terug in oude gewoonten. Je wilt het niet, maar toch gebeurt het: daar gaat je hand weer naar die zak chips. Je wilt het niet, maar toch gebeurt het: voor de televisie blijven hangen in plaats van naar de sportschool.
    'Meer dan 40 procent van onze dagelijkse activiteiten komt niet voort uit een bewuste beslissing, maar uit gewoonte', zegt journalist en schrijver Charles Duhigg vanuit zijn woonplaats New York. 'Pas de laatste twintig jaar zijn wetenschappers echt gaan begrijpen hoe gewoonten ontstaan en hoe je ze kunt veranderen.'
    Duhiggs boek over dit thema klom de afgelopen weken naar de tweede plek van de bestellerlijst van The New York Times. De Nederlandse vertaling, Macht der Gewoonte, verschijnt morgen. Wie moeite heeft om van zijn slechte gewoonten af te komen, doet er volgens Duhigg goed aan zijn eigen 'gedragslus' te bestuderen. Die bestaat uit drie elementen: de aansporing, de routine en de beloning.
    De aansporing leidt ertoe dat je gaat hunkeren naar een bepaalde beloning, waardoor je automatisch een bepaalde handeling (routine) gaat uitvoeren om de beloning binnen te slepen. Duhigg: 'Zelf had ik de vervelende neiging om elke werkdag een chocolate chip cookie te halen in de cafetaria. Die bevat veel calorieën. Als je er elke dag een neemt, kom je aan. En dat gebeurde dus ook.'   ...

Waaruit de externe vorm van die beloning ook bestaat, intern komt ze neer op hetzelfde: dopamine - of een aanverwante stof. En de processen die het vrijmaken van die beloning aansturen zijn kennelijk moeilijk te beheersen.
  Duhigg nam zijn eigen gedragslus onder de loep. Wat maakte dat hij elke werkdag zijn bureau op de redactie van The New York Times verliet om dat koekje te halen? Was het honger? Was het verveling? Was het de behoefte aan een stoot suiker voor wat extra energie? Duhigg ontdekte dat het telkens rond dezelfde tijd gebeurde, rond drie uur 's middags. En terwijl hij knabbelde op dat koekje stond hij altijd in de cafetaria te kletsen met collega's. Dat was de werkelijke beloning waar het zijn hersenen om te doen was: sociaal contact. Sindsdien staat hij altijd rond drie uur op van zijn bureau om op de redactievloer een praatje te maken. 'Ik heb al zes maanden geen koekje gehad. En ik mis het totaal niet.'
    Wat Duhigg deed, staat in de psychologie bekend als habit reversal training. Deze therapie wordt gebruikt om af te komen van onder meer roken, gokken en andere dwangmatige handelingen.

Auteur Duhigg beschrijft dus eerst de moeilijkheden om van dit soort gedrag af te komen. Oftewel: dit gedrag moet op een vrij basaal niveau vastliggen. Een niveau dat ook vrij direct toegang heeft tot de beloningscentra. Een uitnemende kandidaat: de basale ganglia als dragers van ons gewoontegedrag. De eerder beschreven gevallen van obsessive-compulsive disorder zijn dan "doodgewoon" weer de extreme, uit de hand gelopen, gevallen van een proces dat op zich normaal is.
     Waarna ook redelijk duidelijk wordt waar de aanpak van verbetering aangrijpt - uit de meer neutrale beschrijving van het tussenstuk:
  Veranderen!

Afrekenen met een slechte gewoonte doe je in twee stappen!
1  Analyseer je eigen gedragslus
a. Wat is het gedrag waar je vanaf wilt komen? (de routine).
b. Wat zijn de triggers voor ongewenst gedrag? Bijvoorbeeld: elke avond na het eten eet je chocola. (de aansporing).
c. Som op waarom het ongewenste gedrag zo verleidelijk voor je is? Graaf dieper dan alleen 'omdat ik het lekker vind'. Het kan bijvoor- beeld gaan om de behoefte om nog even na te praten of om nieuwe energie te krijgen; (de beloning).
2 Experimenteer met andere routines en beloningen
Word je moe na het avondeten en heb je behoefte aan een dosis energie? Die krijg je niet per se van chocola, dat kan ook met koffie. Hunker je naar iets zoets of vind je het gezellig om samen met je tafelgenoten naar stukjes eten te graaien? Leg een tros druiven op tafel en probeer van het eten van fruit de nieuwe gewoonte van te maken.

Dit is de modus operandi van de rationele hersenen, die iets proberen te veranderen aan de triggers - de drukknop.
    De compulsieve aandrang tot handenwassen gaat over een primitieve vorm van gedrag - een basaal scenario. Het compulsieve eetgedrag van de journalist staat voor samengestelde en meer ingewikkeldere vormen van van gedrag - combinaties van basale scenario's. En zo is er natuurlijk een heel spectrum, tot een gedragingen, scenario's, die puur intellectueel lijken, zich afspelend lijkende op het terrein van het bewuste denken, maar vermoedelijk aan dezelfde soort processen onderhevig zijn. De mentale gedragingen die mensen gaan vertonen als ze in ernstigere mate een vorm van ideologie aanhangen, lijken zeer sterk op de boven beschreven dwangmatige handelingen. Zo roepen tegenstanders van Geert Wilders al vele jaren lang dat het beter is hem te negeren, en evenzogoed kunnen ze het echt niet laten om telkens maar weer te reageren en te proberen hem actief te bestrijden. Sterk gelijkende op een mentale vorm van obsessive-compulsive disorder - meer voorbeelden hier, onder de noemer Denkafwijkingen uitleg of detail .

Een verdere qualitatieve stap in de aanwijzingen voor de juistheid van het beschreven model (de Volkskrant, 01-06-2019, door Nienke Zoetbrood):
  Experimenteren met elektroden

Na het succes bij parkinsonpatiënten wordt diepe hersenstimulatie ook onderzocht bij psychiatrische aandoeningen. Kunnen elektroden in het brein helpen bij depressie, tourette, PTSS of anorexia?

Uit deze introductie spreekt een onbekendheid met de fundamentele hiërarchie van brein: depressie, tourette, PTSS of anorexia spelen zich op fundame nteel andere niveaus. Parkinson en het Gilles de la Tourette-syndroom zijn "mechanisch" zonder betrokkenheid van emoties, en anorexia iets neuro-psycho-sociologisch op veel hoger niveau (in arme landen is er echt geen anorexia), met depressie daar ergens tussenin.
    In hoeverre de hier besproken behandelmethodiek, deep brain stimulation (DBS) oftewel het sturen van stroompjes door een bepaalde plaats in het brein, werkt, hangt natuurlijk in hoge mate af van waar je het doet. En dan moet je eerst weten waar het probleem zit.
    Hier gaat het over Gilles de la Tourette, een duidelijk sterk gelocaliseerd fenomeen:
  Bij Kim begon het toen ze 5 jaar was. Ze moest met haar ogen knipperen. Op haar buik slaan. 1 procent van de kinderen heeft het syndroom van Gilles de la Tourette, de meesten groeien erover heen. Kim niet. Als de ene tic verdween, kwam er een nieuwe voor in de plaats. Na de middelbare school werd het erger: ze begon zichzelf te slaan, moest continu haar keel schrapen en kusjes geven in de lucht. Het vervelendst vond ze het schelden, om de paar minuten k-u-t roepen, de hele dag door.

Het vrij hoge percentage (1 is hier echt vrij hoog) en het eroverheen groeien laat ten eerste zien dat het te maken heeft met natuurlijk ontwikkeling, en ten tweede dat het een onbalans is tussen twee processen: een stimulerend en een remmend. Het stimulerende zijnde dat proces dat bepaalde maar vermoedelijk alle handelingspatronen start, en en het remmende dat een deel van die processen weer afremt - en deels blokkeert. Bij een kleine maar significante groep is er tijdens de groei een onbalans, die zichzelf verbetert. Bij een klein deelgroep daarvan, treedt de verbetering niet op.
    Het is nu meteen duidelijk waarom DBS werkt:
  Kim van den Akker merkte het direct toen de elektroden in haar brein onder stroom gezet werden. 'Een verschil van dag en nacht', zegt ze. Ze zit in de kantine van het Universitair Medisch Centrum Maastricht, negen jaar na de operatie. Zodra de stroom erop ging, stopten vrijwel al haar tics. Ze sloeg niet meer met haar hoofd tegen haar schouder, het mondtrekken verdween. Na een paar weken met de elektroden floepte ze er nog maar één of twee keer per dag een scheldwoord uit. Voor het eerst in meer dan tien jaar ging ze naar de bioscoop.
    De tics komen alleen terug als ze met haar afstandsbediening de elektroden uitzet.

De stroompjes verstoren het bestaande neurologische vuurpatroon , en wel op dusdanige wijze dat het resultaat dichter bij de evenwichtssituatie ligt.
    En hier met name van belang is waar dit verstoren gebeurt:
  Diepe hersenstimulatie is precisiewerk, een stuk naar links of rechts en de chirurgen raken een ander deel van de hersenen. Het doelwit van vandaag: de globus pallidus internus, het deel van de hersenen waar Kims hersencircuit is verstoord door het syndroom van Gilles de la Tourette.

Precies volgens het op deze website gehanteerde model, waarin patronen van gedrag worden gesitueerd als opgeslagen in de basale ganglia.
    En de tics laten zien dat dit basale vormen van gedrag zijn, en de de globus pallidus internus is de meest basale plaats in de basale ganglia. Zeg maar de ingang ervan.
    Hier nog een voorbeeld van het bestaande onbegrip:
  Het ligt gevoelig, chirurgisch ingrijpen bij psychiatrische aandoeningen.

Het Gilles de la Tourette-syndroom lijkt nauwelijks een psychiatrische aandoening te noemen in de zin waarin die term meestal gebruikt wordt: een gevaarlijk en fundamenteel soort psychologische afwijking - bij het Pieter Baan Centrum werken psychiaters.
    Tourette is veel fundamenteler, en is eigenlijk iets puur medisch. En medicijnen helpen absoluut niet of indien een beetje werken als een paardenmiddel. Nodig lijkt een nieuwe term: neuro-medicus.
    Mogelijk dat electroshock-therapie, indien op dezelfde manier gelokaliseerd ingezet als DBS, ook nieuwe nuttige toepassingen heeft.


Naar Neurologie, organisatie , of site home ·.

8 apr.2012; 10 apr.2013