Bronnen bij Psychologische krachten: conformisme

De eerste experimenten aan het verschijnsel conformisme zijn gedaan door Solomon Asch, zie hier . In Beslissingen wordt een wat gewijzigde vorm ervan gebruikt: in het experiment vult men een kamer met enkele tientallen vrijwilligers, die een scherm te zien krijgen met daarop de volgende afbeelding:

Aan de zaal wordt gevraagd: welk van de staafjes in het linker diagram is even lang als het staafje in het rechter diagram? Het is niet al te opzichtig maar toch wel redelijk duidelijk dat dit het middelste is. Vervolgens wordt de zaal geïnstrueerd om foutief te antwoorden: het linkerstaafje. In de zaal wordt de proefpersoon binnen gelaten, die niets weet van de afspraak. De vraag wordt weer gesteld: welk van de staafjes in het rechter diagram is even lang als dat in het linker diagram? De zaal antwoordt openlijk foutief: de linker. Wat doet de proefpersoon: stemt hij op het juiste staafje: de middelste, of volgt hij de meerderheid in hun foute keuze? Oftewel: volgt hij zijn verstand, of zijn emoties? Het antwoord na het doen van een aantal van deze tests is: circa tachtig procent van de mensen volgt de meerderheid, en kiest voor het foute staafje. Conformisme.

Er zijn inmiddels talloze andere omstandigheden ontdekt waarbij het verschijnsel werkt (de Volkskrant, 20-05-2011):
  Onafhankelijk adviseurs praten elkaar na

Hoe meer onafhankelijk adviezen overheden en andere beslissers inwinnen, des te verder drijft men weg van de beste oplossing. Een opmerkelijk Zwitsers sociologie-experiment heeft dat voor het eerst aangetoond.   ...  
    De Zwitsers speelden de situatie na door 144 studenten te laten raden naar weetjes, zoals de lengte van de Zwitserse grens. Zodra de proefpersonen elkaars (foute) - giswerk kenden, stemden ze hun antwoorden op elkaar af.

De onderzoekers noemen nog wat conclusies:
   'Meerdere adviezen kunnen grondig misleiden, omdat nauw overeenkomende, schijnbaar onafhankelijk adviezen zekerheid uitstralen, ondanks de grote afwijkingen van de werkelijke oplossing,' schrijft onderzoeker Jan Lorenz van ETH Zurich met drie collega's in het vakblad PNAS. Volgens hen wordt hiermee verklaard waarom overheden, beursanalisten en internationale organisaties er soms zo vreselijk naast zitten.
    Het probleem is dat adviseurs altijd wet een idee hebben van wat andere adviesclubs hebben bevonden. Daardoor stemmen ze hun mening onbewust op elkaar af. De uitkomst lijkt daardoor steeds eensgezinder, maar zit steeds verder naast de waarheid.

Dat laatste is een gevolg van een ander reeks onderzoeken, naar de uitkomst van het giswerk van een grote groep mensen naar een waarneembaar feit uit de werkelijkheid -het standaardvoorbeeld zijnde het gewicht van een koe (of varken of zoiets). Naarmate je dat door meer mensen laat doen, klopt de gemiddelde uitkomst beter met de werkelijkheid, en is ook beter dan van "deskundigen" als boeren. Waarbij de clou dus zit in het aantal. Als de deelnemers elkaar uitkomsten kunnen zien, oordelen ze niet meer onafhankelijk maar conformistisch, en neemt effectief het aantal onafhankelijke deelnemers sterk af - de uitslag komt verder van de werkelijkheid.

Een overbekend voorbeeld van de afwijkingen veroorzaakt door conformisme is de financiële wereld (de Volkskrant, 06-08-2011, hoofdredactioneel commentaar, door Fokke Obbema):
  Financieel kuddegedrag

Nu de effectenbeurzen wekenlang verliezen hebben laten zien en er op donderdag zelfs sprake was van paniek, is koel blijven het devies. De vrees dat de Amerikaanse economie in een tweede recessie belandt, heeft zich als een virus verspreid. Die angst is vooralsnog overdreven.
    Alle aandacht ging de afgelopen weken uit naar de schuldproblemen van overheden - zowel de Verenigde Staten als de eurolanden worstelen daarmee. ...
    Duitsland, dit voorjaar nog geroemd als trekpaard van de hele eurozone, zag zijn economische wonder steeds aardser worden. ...
    Die negatieve signalen droegen bij aan het doorslaan van de stoppen op donderdag ...
    Toch is het overdreven het einde der tijden te vrezen. De wereldeconomie groeit nog altijd ...
    Een dubbele dip is er dus nog niet, en we moeten die onszelf ook niet aanpraten. Op de financiële markten met hun kuddegedrag dreigt dit een selffulfilling prophecy te worden. ...

Waarbij het duidelijk is dat de auteur dit als een bekend gegeven beschouwd: door kuddegedrag, conformisme, reageren financiële markten altijd disproportioneel op kleine veranderingen in de markt.

Een nieuw onderzoek (de Volkskrant, 21-11-2013, van verslaggever Jeroen Trommelen):
  'Mensen doen elkaar na in goed gedrag'

Als je het gedrag van mensen klimaatvriendelijker wilt maken, wek dan de indruk dat iedereen zich zo gedraagt. 'De waarde van droge informatie wordt sterk overschat', zegt onderzoeker Mirre Stallen.

Tussentitel: Een verplichting ondermijnt de motivatie om het goed te doen, terwijl die motivatie bij de meeste mensen wel bestaat - Mirre Stallen - neurowetenschapper Radboud Universiteit Nijmegen

Soms is effectief milieubeleid verbluffend eenvoudig. Twee jaar geleden werd in de strijd tegen zwerfvuil de route naar openbare afvalbakken in het Deense Roskilde voorzien van groene voetstappen op de stoep. Ze leiden voorbijgangers naar de dichtstbijzijnde vuilnisbak - ook al staat die al duidelijk in het oog. Het effect is enorm. De hoeveelheid straatafval nam af met 46 procent. De gemeente Kopenhagen nam het idee over en past het nu toe op 1.500 prullenbakken.
    Dat het idee werkt, komt niet alleen vanwege de praktische informatie over de locatie van de afvalbak, zegt neurowetenschapper Mirre Stallen van het Donders Instituut van de Radboud Universiteit Nijmegen, gespecialiseerd in gedragskeuzen en ook wel neuro-econoom genoemd. 'Voetstappen laten zien wat andere mensen doen en mensen hebben nu eenmaal een sterke drang zich aan te passen aan de keuzen van anderen. Pijlen in plaats van voetstappen zouden daarom waarschijnlijk al minder goed helpen.'    ...

Het kan nog preciezer geformuleerd worden, met behulp van de het hier geformuleerde centraal stellen van scenario's als verwerkingseenheid van geheugen en evaluatie: voetstappen maken deel uit van een menselijk scenario, pijlen niet. Dat wil zeggen: door middel van voetstappen wordt het reflexmatige en emotionele systeem aangesproken, met pijlen het rationele.
    En als je iets wilt bereiken moet je dan in eerste instantie vertrouwen op het groepsgedrag - en het conformisme. En dit gaat dus fout:
  Méér informatie leidt soms zelfs tot slechter milieugedrag. 'Bijvoorbeeld bij huishoudens waarvan het energiegebruik wordt gemeten en die op de hoogte worden gehouden van het gemiddeld energiegebruik in hun buurt. Wie duidelijk onder het gemiddeld gebruik zit en het dus goed doet, heeft dan juist de neiging méér te gebruiken.'

Want men past zich dus aan aan het gemiddelde.
    Dit alles is nu steeds beter te meten:
  'Ik heb zelf mensen geobserveerd in de MRI-scanner terwijl ze het aantal stippen moesten schatten op een scherm. We hadden hen wijsgemaakt dat ze ofwel heel goed waren in het herkennen van achtergrondbeelden of in voorgrondbeelden, maar in werkelijkheid was er geen verschil. Daarna lieten we zien hoe veel hun schattingen afweken van die van 'hun' groep. Het effect was dat een grote meerderheid zijn schatting in die richting ging aanpassen.'
    In het brein wordt de niet-gemiddelde keuze geregistreerd als echte fout. Het signaal is vergelijkbaar met wat gemeten wordt wanneer mensen de verkeerde knop indrukken in de lift of iemand met de verkeerde naam aanspreken.

Maar natuurlijk. Want het evolutionair niet effectief om een vastgesteld idee van wat "fout" is te hebben, want de omstandigheden kunnen veranderen. En dat geldt op alle mogelijke terreinen:
  Zelfs het persoonlijk oordeel over wat gezichten mooi of lelijk maakt, kan op die manier worden veranderd. Dat oordeel blijkt automatisch te worden bijgesteld na geïnformeerd te zijn over het 'gemiddelde' oordeel - of dat nou klopte of niet. Het evolutionaire kuddegedrag heeft nog altijd grote invloed op de emotie, dat ook maar een 'automatische respons' is.

En op deze daadwerkelijke processen moet je je beleid aanpassen. Met dit als voorbeeld van ene al redelijk bekende fout:
  Vertaald naar de praktijk betekent het bijvoorbeeld dat wettelijke verplichtingen en boetes bij 'verkeerd' milieugedrag minder effectief zijn, denkt Stallen. 'Een verplichting ondermijnt de motivatie om het goed te doen, terwijl die motivatie bij de meeste mensen wel bestaat. Boetes kunnen gezien worden als acceptabele manier om ongewenst gedrag af te kopen.'

Tenzij de straffen, boete is een straf, natuurlijk echt effectief zijn. Geen boete voor te snel rijden in de bebouwde kom, maar in beslagname van de auto. Dat werkt automatisch wel.


Naar Psychologische krachten , of site home ·.

28 aug.2011