Religie en kunst

De relatie tussen religie en kunst is bijna even problematisch als die van de religie met wetenschap. De overeenkomst is dat het in beide gevallen gaat over de vrijheid van geest versus de dwang en inperking ervan. Het verschil is dat de uitkomsten van de wetenschap de religie regelrecht tegenspreken, en die van de kunst dat niet doen. Maar alleen al het idee van ideematige vrijheid dat eruit spreekt jaagt religieuzen voldoende de gordijnen in om het verschil in behandeling niet al te groot te maken.

In West-Europa was de strijd tussen wetenschap en religie allang beslist, en daarmee ook die tussen religie en kunst. Tot de komst van een nieuwe groep religieuzen: moslims. Onder een overzicht van wat dat zo allemaal niet tot gevolg heeft gehad voor de artistieke vrijheid (de Volkskrant, 20-01-2005, artikel in de kunstkatern van Merlijn Schoonenboom):
  Kwaaier en kwaaier

Religieus protest tegen kunst is zo oud als de kunst zelf, maar wordt nu grimmiger, met onlangs de moord op Van Gogh en Brits protest tegen theaterstukken. 'De verschillende religies in Europa vinden elkaar in het protest tegen de moderniteit.'

Tussentitel: 'Nederland heeft relatief weinig problemen met kunst gehad. Dat is nu veranderd.'

Direct na de moord op Theo van Gogh begonnen in het repetitielokaal van Theater Cosmic, multicultureel theater voor de 'Nieuwe Samenleving', de gesprekken. Twee groepen acteurs stonden tegenover elkaar. De ene zei: 'Ik heb het gehad met die moslims.' De ander: 'Nu krijgt kunst pas betekenis.'
    Nieuw in het repetitielokaal was echter de angst voor geweld, zegt artistiek leider Khaldoun Alexander Elmecky. Een geplande voorstelling, Het zijn allemaal flikkers op tv, een komedie over Marokkanen, geschreven door Ahmed Aynan, 'een soort Marokkaanse Wim T. Schippers', werd teruggetrokken: de acteurs durfden het niet te spelen.
    Inmiddels, drie maanden later, heeft Cosmic besloten Aynans stuk wel op te voeren. Met nieuwe acteurs. 'Want kunst moet communiceren.' Maar, zegt Elmecky: 'Er is wel een nieuwe tijd aangebroken. In het theater zouden we eigenlijk lijfelijke bescherming moeten krijgen. Van wie? De gemeente, de overheid.'
    Want ondertussen is de woede buiten Nederland gewoon verder gegaan. Anderhalve maand na de moord dook in Groot-Brittannië Gurpreet Bhazti onder. Haar toneelstuk Behtzi (Oneer) werd van de planken gehaald nadat ongeveer, vierhonderd sikhs het Birmingham Repertory Theatre binnen waren gedrongen, en delen van het interieur hadden vernield. De sikhs noemden het stuk een belediging van hun godsdienst. In Behzti komt een verkrachting voor in een sikh-tempel, volgens de schrijfster bedoeld om seksuele manipulatie in gebedsruimtes aan de orde te stellen.
    Twee weken erna werden in een aantal grote Engelse steden demonstraties georganiseerd tegen de BBC-uitzending van de Jerry Springer Opera. Niet door een niet-westerse religieuze groepering, maar door de Christian Voice. De tot dan toe onbekende beweging vond de scheldwoorden en de scènes in de opera een belediging van het christelijk geloof. 'Als het een moslim was geweest die klaagde, was het stuk al lang verboden', schreef één van hen in The Guardian. 'Wij moeten voor onszelf opkomen.'
    En dat deden ze: 1500 christenen gingen de straat op, 45 duizend belden of schreven, de BBC. Nadat een bisschop in Birmingham het voor de sikhs had opgenomen, kregen de christenen nu morele steun van sikhs. Ondertussen werd een aantal BBC-medewerkers onder bewaking gesteld. Net als het Cambridge theater in Londen, waar het stuk sinds 2003 zonder problemen speelde.

Natuurlijk, religieus protest tegen kunst is zo oud als de kunst zelf. Sinds 1800, het begin van de moderne tijd, is kunst in West-Europa echter steeds meer los komen te staan van religie, ...
    'Maar het oude probleem is in Europa een nieuwe fase binnen gegaan', zegt Christopher Balme, hoogleraar Theaterwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam: 'Religieus protest tegen kunst is intenser geworden. Bij de verschillende kunsten, maar opvallend genoeg ook bij het theater. Censuur of tomaten gooien is iets anders dan bestormen en neerschieten. Dat is zeer ongebruikelijk in de geschiedenis. Protesten kent het theater uiteraard genoeg om morele, politieke en zedelijke kwesties. Godsdienstige problemen nauwelijks.'
    Hoge kunstvormen, zoals beeldende kunst en theater, kregen de laatste helft van de 20ste eeuw dan ook weinig te maken met juridische beperkingen, zegt Inge van der Vlies, hoogleraar Bestuursrecht in Amsterdam, en bezig met een boek over 'kunst en recht'. ...
    Nu krijgen ook 'hoge kunst-bastions volgens Van der Vlies vaker te maken met de gevolgen' van beledigde gelovigen. Zo werd in 2001 in Rotterdam de opera Aïsja door het Onafhankelijk Toneel niet opgevoerd na bedreigingen aan het adres van de Marokkaanse, acteurs; de profeet Mohammed zou er in beledigd worden. Artistiek leider van Theater Cosmic, Elmecky: 'Kunst wordt bij een aantal niet-westerse groeperingen niet als minder gevaarlijk gezien dan een column. Misschien nog wel meer: een theater is een onbekend bastion, het effect is groter als je hoort dat er een verkrachting in een tempel wordt opgevoerd, dan als het alleen maar opgeschreven is.'
    Toch is de kwestie complexer: want de protesten worden niet alleen grimmiger - in Groot-Brittannië wordt de bestorming van het theater in Birmingham direct gekoppeld aan filmmaker Van Gogh; vermoord om de film Submission - ze klinken ook uit verschillende religieuze hoeken.
    'Er is sprake van een kettingreactie sinds de Rushdie-affaire in 1989', zegt theaterwetenschapper Balme. Om maar een greep te doen: Michel Houellebecq werd in 2002 aangeklaagd door vier islamitische organisaties, omdat hij in zijn roman Platforme beledigend zou zijn voor moslims.
    De bestorming in Birmingham kwam nadat in Groot-Brittannië al een satirische serie over de paus was teruggetrokken na protest van katholieke geestelijken. Madame Tussauds vrije interpretatie van de kerststal - met David Beckam als Jezus - werd in december verwijderd, nadat er vernielingen en protesten waren geweest.
    In 2000 werd de BritArt-tentoonstelling Sensation in het Brooklyn Museum in New York gesloten, omdat burgemeester Giuliani Chris Ofili's Madonna niet vond kunnen: die was met olifantenpoep versierd. In Polen werd Maurizio Cattalans kunstwerk waarin de paus door een meteoriet was getroffen door twee politici van een rechtsreligieuze partij beschadigd.
    Het christelijke protest tegen kunst leeft op, en dat is geen toeval, zegt Marcel Barnard, theoloog en voorzitter van de Gerardus van der Leeuw Stichting, ontmoetingscentrum van kunst en kerk: 'De verschillende religies in Europa lijken elkaar te vinden in het protest tegen de moderniteit. En daarmee tegen kunst. In de huidige tijd zie je een nieuwe conservatieve tegenbeweging, ook binnen het christendom. Dat is iets anders dan eerdere religieuze protesten tegen kunst, onderdeel van het proces dat kerk en kunst van elkaar losraakten in de 19de eeuw. Het heeft onder andere te maken met, de amerikanisering van het christendom in Europa. Dat wordt versterkt door iemand als Bush, maar ook door de protesten van andere religies. Die blijken effectief. Het is een gezamenlijk offensief tegen de moderne samenleving.'
    Een gevolg: de bekende leuze 'kunst als vrijplaats' is meer in het nieuws dan ooit tevoren. De afgelopen weken sprak in Engeland Rowan Atkinson over het 'grondrecht' grappen over religie te mogen maken. Salman Rushdie viel de Britse regering aan dat ze niet de acteurs in Birmingham in bescherming had genomen. ...
    Het is daarom tijd, zegt kunst-en-recht-kenner Inge van der Vlies, voor een apart artikel voor de vrijheid van kunstexpressie in het Nederlands recht, zoals de grondwetten van Duitsland, Portugal, Italië en Griekenland die al wel kennen.
    Op dit moment valt kunst in Nederland nog onder de 'vrijheid van meningsuiting': 'Nederland heeft relatief weinig -problemen met kunst gehad. Er werd nooit over nagedacht, omdat het niet hoefde. Dat is nu veranderd. Zoals men in Duitsland de wet aanscherpte na de nazitijd en de entartete kunst.'    ...
    Het zou een wonderlijke omkering zijn: de staat was vroeger degene die censuur toepaste, maar ze moet nu degene zijn die de kunstvrijheid beschermt? 'Toen Aïsja als gevolg van bedreigingen werd teruggetrokken, heeft de overheid niet ingegrepen, geen bescherming geboden; net zo min als bij Van Gogh. Daarmee komt de vrijheid van de kunst in het geding. Niet doordat de.overheid rechtstreeks censuur toepast, maar omdat de overheid sociale krachten niet meer kan reguleren. Ik denk dat we nu in hetzelfde proces zitten als dat wat Gamboni heeft beschreven voor de periode na 1800: nieuwe groepen in de samenleving moeten leren met kunst om te gaan als vrijplaats. Maar dat is geen logisch gevolg. Het kan ook de andere kant op gaan.'
    Dus, hoe sterk voelen kunstenaars in Nederland dat hun vrijplaats verdedigd moet worden?    
     Erik van Lieshout, beeldend kunstenaar, beroepsprovocateur, voelde zich direct na de moord een tijdlang 'totaal gepolariseerd'. Maar bang? Nee. 'Ik werd juist kwaaier en kwaaier. Over de hypocrisie van Nederland. Over moslims die nergens tegen kunnen.'   ...

Je zou toch zeggen dat dit voldoende aanleiding was voor maatregelen. Die kwamen er natuurlijk niet (het was nog 2005), en dus ging de terreur door. Als eerste hier iets dat een grote kwestie werd: de "Mohammed"-foto's van Sooreh Hera (de Pers, 05-02-2008, door Kustaw Bessems):
  Fotokunst | ‘Eerst moet de moslimgemeenschap naar kunst leren kijken’

Ook Gouda krabbelt terug

Het is onzeker of de foto’s van Sooreh Hera over islam en homoseksualiteit zullen worden geëxposeerd. Het MuseumgoudA, dat zich had aangeboden, schuift de tentoonstelling op de lange baan.

Directeur Ranti Tjan van MuseumgoudA en kunstenares Sooreh Hera spraken vrijdag uren met elkaar. Hera concludeert daaruit dat zij niet meer op een expositie hoeft te rekenen. Tjan meldde zich in november zelf bij Hera. Het Haags Gemeentemuseum had toen bekend gemaakt dat het foto’s van Hera zou weren, nadat het die eerder juist had uitgekozen voor een expositie. Op de foto’s staan homo’s die maskers dragen van de profeet Mohammed en zijn neef, hetgeen voor nogal wat moslims gevoelig ligt. Het Haagse museum wilde geen moslims provoceren.
    Tjan verweet zijn Haagse collega destijds dat die zich schuldig maakte aan censuur. Tjan zei dat zijn museum een vrijhaven was, ook voor kunst die als kwetsend wordt ervaren. ‘Als Hera op de uitnodiging ingaat, hangen we de foto’s hier echt op’, sprak hij in het AD. Hij was – net als eerder het museum in Den Haag – zeer lovend over Hera’s artistieke kwaliteiten. Nu komt Tjan op zijn toezegging terug, aldus Hera. ‘Hij zegt dat hij eerst aan de stemming in Gouda moet werken. Er zijn Marokkanen in het museum geweest die al naar de foto’s op zoek waren. Hij wil wel, maar het kan niet, zegt hij. Hij wil eerst de moslims in zijn gemeente naar kunst leren kijken. Maar hoe lang duurt dat?’
    Tjan wil niet op het gesprek met Hera ingaan. Hij zegt dat hij nog de intentie heeft om Hera’s werken te tonen. ‘Maar we zijn nog niet uitgesproken over vragen als: wat is een tentoonstelling eigenlijk? Wat is de context? Wat is de ontwikkeling van de kunstenares?’
    De schrijver Joost Zwagerman, die op verzoek van Hera een deel van het gesprek tussen Hera en Tjan bijwoonde, bevestigt Hera’s lezing: ‘Tjan deed Hera de suggestie om haar werk via een galerie die hij kende aan te bieden op de KunstRAI. Die beurs is pas in mei. Daarna zou er misschien een follow up zijn in het museum. Dat is heel iets anders dan wat hij aanvankelijk had beloofd: opkomen voor de vrije expressie door simpelweg de foto’s te tonen die door het Haags Gemeentemuseum waren geweerd. Tjan zei dat eerst de moslimgemeenschap er klaar voor moet zijn. Dat lijkt me niet binnen afzienbare tijd te regelen.’
    Moslims protesteren aanhoudend bij het MuseumgoudA sinds Tjan zijn voornemen bekendmaakte om de foto’s op te hangen. De directeur werd enige tijd beveiligd wegens dreigementen. Hij zegt dat de reacties geen rol spelen bij zijn beslissing, maar erkent dat een eventuele expositie lang op zich kan laten wachten: ‘Ik kan geen datum noemen. Ik heb niet zo’n haast. Ik ben bezig met een tentoonstelling die in september begint. Ik kan me niet voorstellen dat de werken van Hera eerder zijn te zien.’ Hera wordt door moslims bedreigd om haar werk.
    Volgens kringen rond het gemeentebestuur van haar woonplaats, is een veilige woning voor haar geregeld. De afgelopen maanden heeft zij van logeeradres naar logeeradres gezworven tot cabaretier Hans Teeuwen tijdelijk onderdak voor haar regelde. Teeuwen besprak gisteren de nieuwe situatie in Gouda met Hera, zegt hij, en hij blijft haar steunen.

De respons uit de rest van intellectueel en bestuurlijk Nederland: een dodelijk stilzwijgen. De verdediging van de kunstvrijheid komt tegenwoordig, gek genoeg, uit de rechtse hoek (De Telegraaf, 22-05-2008, door Pieter Buss):
  Gemeente zwicht voor klacht moslims

Huizen hangt blote kunst uit het zicht

Fotobijschrift: Een teleurgestelde Ellen Vroegh bij één van haar schilderijen.

Kunstenares Ellen Vroegh viel zowat van haar stoel toen ze gistermorgen werd gebeld door de gemeente Huizen.
    Omdat enkele moslimmannen hadden geklaagd over haar abstracte schilderijen van halfblote dames, moeten de kunstwerken waarmee ze in het stadhuis exposeert worden weggehaald.
    Vroegh: "Ik voel me zwaar gediscrimineerd! Dit loopt de spuigaten uit. Moeten Nederlanders nu in hun eigen land integreren? Na de affaire-Nekschot krijg je nu dit. Straks belandt kunst nog op de brandstapel." Ronduit onthutsend noemt ze het dat de gemeente haar oren laat hangen naar enkele bezwaarmakers die de aanblik niet prettig vonden.
    Vroegh: "Het tart alle verbeelding. Als het nou porno was... Maar het gaat om figuratieve kunst, waarbij de geslachtsdelen niet eens te zien zijn. Alleen twee borsten en houtjes als vagina."
    Gistermiddag besloot de gemeente om de schilderijen uit de publiekshal weg te halen, en op te hangen in een van de gangen rondom de wachtruimte. " Wij respecteren geluiden uit de samenleving, ongeacht uit welke geloofsovertuiging mensen aanstoot nemen aan deze blote dames", verklaarde een gemeentewoordvoerder.

Dit veroorzaakte natuurlijk commotie. Zodanig dat ook de Volkskrant hier aandacht aan moest besteden (de Volkskrant, 23-05-2008, door Ellen de Visser):
  Accent | Figuratief naakt

Huizen verhangt kunst na klachten moslims

Het was het topstuk van de expositie in het gemeentehuis van Huizen, het moderne figuratieve schilderij van twee dansende, naakte vrouwen. Het moest de verzinnebeelding voorstellen van twee culturen die elkaar de hand reiken. Maar na klachten van moslims heeft de gemeente het werk van kunstenares Ellen Vroegh woensdagmiddag weg laten halen van de afdeling burgerzaken en elders opgehangen.
    De kunstenares meent dat sprake is van discriminatie en censuur en schakelde De Telegraaf in, die haar verhaal donderdag prominent op de voorpagina plaatste.
    Het gemeentehuis voelde zich genoopt een persconferentie te geven en werd de hele dag overspoeld met vervelende telefoontjes, waaraan drie voorlichters de handen vol hadden. Een woordvoerder: 'We krijgen van alles over ons heen, ongenuanceerde meningen en zelfs bedreigingen. Veel bellers verwijten ons dat we onze oren laten hangen naar moslims.'
    Van censuur is geen sprake, meent hij. Vroegh exposeert sinds woensdag in de vier gangen van het gemeentehuis en zij had besloten haar meest kleurrijke werk in de publiekshal te hangen, bij de balies van de afdeling burgerzaken. Al na een halve dag bleek dat een aantal moslims zich had beklaagd over twee figuratieve naaktschilderijen. .
    De woordvoerder: 'Niet iedereen kan bepaalde kunst waarderen maar burgers die bijvoorbeeld een paspoort of rijbewijs willen verlengen, worden er wel mee geconfronteerd. Wat is erop tegen om de schilderijen dan in een andere gang te hangen?' Vroegh werd woensdagmiddag over de klachten ingelicht en haar eerste reactie was: 'Verdorie, daar gaan we weer. Omdat een minderheid van de bevolking aanstoot neemt aan mijn werk, moeten mijn schilderijen weg.'
    Ze benadrukt dat ze geen moslimhater is. 'Maar het kan niet zo zijn dat van moslimkant wordt verteld wat wij moeten doen.' De gemeente meent dat 'ongeacht afkomst, religie of welke andere overtuiging dan ook, geluiden uit de samenleving moeten worden gerespecteerd'.
    Ook het baliepersoneel zou zich over de naakten hebben beklaagd maar volgens Vroegh is dat argument er met de haren bij gesleept om 'de druk op de moslimgemeenschap af te zwakken.'

De loco-burgemeester werd geïnterviewd door de actualiteitenrubriek Netwerk . En dan gebeurt er iets zeldzaams: de verslaggeefster stelt de enige juiste vraag (niet geheel verbatim): "Als ik morgen met zes mensen kom die beweren aanstoot te hebben aan een ander schilderij, gaat u het dan ook verhangen". Loco-burgemeester: "Nee hoor,  niet elke burger die komt en die iets vindt, gaan we honoreren." Commentaar van de verslaggeefster: maar als je moslim bent dus wel.
    Wat dus laat zien waarom er geen maatregelen kwamen en de terreur doorging, op dit en andere terreinen: de collaboratie van bestuurlijk Nederland.

En ook hieruit leerde men dus niet (DePers.nl, 09-03-2009):
  Commotie om naakte zwarte man op schilderij

In een cultureel centrum in Rotterdam-Zuid is commotie ontstaan over een schilderij waarop een naakte zwarte man is afgebeeld. Het werk hangt samen met doeken waarop vrouwen met ontblote borsten te zien zijn, in de rokersruimte van het multiculturele 't Klooster.
    Al voordat de tentoonstelling van Mirjam Visker maandag werd geopend, stroomden de klachten binnen. De kunstenares begrijpt het niet. ... Ze wilde er juist discriminatie mee aan de kaak stellen. ...
    Het centrum, dat het schilderij in eerste instantie had goedgekeurd, wilde dat Visker het werk zou verwijderen. Na heel wat discussie mag ze het doek maandag - na inmenging van de deelgemeente - laten hangen, maar ze weet niet voor hoe lang. De leiding van 't Klooster is boos.   ...

Und so geht's immer weiter ...

Tegenwoordig schijnt er een landelijk beleid te zijn om de afkomst van de "daders" niet meer te melden. In de krantenversie stond er nog wel wat (Dagblad De Pers, 09-03-2009):
  Naakte man mag lekker blijven hangen

Het schilderij van een naakte zwarte man van kunstenares Mirjam Visker heeft in Rotterdam voor veel klachten gezorgd. ... Visker vond het triest dat het multiculturele publiek dat het centrum bezoekt zo intolerant is. Het schilderij mag overigens wel gewoon blijven hangen.

Wat een verschrikkelijk schilderij, hè? Als dat een goede reden voor klachten is, is de verschrikkelijke lappenkleding van de moslim dat ook.


Naar Religie en ratio , of site home .

12 feb.2005