Bronnen bij Beslissingen, sociologisch: kudde

In het kader van de kredietcrisis van 2008 zijn er inmiddels vele waarnemers geweest die heen gewezen op het veelvuldig voorkomen van dit soort crisis, met als archetypisch voorbeeld dat van de Holland Tulpenrage in/na de Gouden Eeuw. De huidige crisis is wat groter dan de andere omdat haar bereik en speelveld wat groter was (de Volkskrant, 16-10-2008, column door Marcel van Dam):
  De mondiale kudde

‘Het gedrag van beleggers is volkomen irrationeel, er is geen enkele reden om te denken dat je geld niet veilig is op de bank.’ In allerlei toonaarden hoor je dat wanhopige beleidsmakers beweren die de crisis willen dempen.
    Maar die bezweringsformule is ten minste zo irrationeel als het gedrag van beleggers. Als iemand geld op een bank heeft staan en hij verwacht dat een heleboel andere mensen die geld op die bank hebben staan, hun geld eraf zullen halen, is het volkomen rationeel dat ook hij zijn geld eraf haalt. Als hij het niet zou doen, zou hij pas irrationeel handelen. Om die reden is Fortis ten onder gegaan, hoewel het een solvabele bank was.
    De oorsprong van alle gedrag is irrationeel. Ons brein laat ons dingen doen waar we vervolgens een reden bij bedenken. Als in een zaal mensen in paniek naar buiten dringen, dringen we allemaal mee, desnoods andere mensen vertrappend. Ook als er voor het naar buiten willen geen reden is.
    Wij denken dat financiële markten opereren op basis van de efficiënte-markthypothese. Volgens die theorie handelen beleggers op grond van rationele verwachtingen. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat iedere verwachting correct is, maar de correcte en incorrecte verwachtingen houden elkaar in evenwicht of, als dat niet het geval is, zal de markt de afwijking van het evenwicht op een bepaald moment corrigeren.
    Zoals we de afgelopen paar weken hebben gezien, kan deze theorie naar de schroothoop. ...
    Voor het welzijn van de wereldbevolking is het veel belangrijker dat er studie wordt gemaakt van kuddegedrag en theorieën worden ontwikkeld om dat te voorspellen, dan dat er modellen worden gemaakt om rationeel gedrag van beleggers te voorspellen.
    Het besef dat kuddegedrag levensgevaarlijk kan zijn, is zo oud als de wereld. Tot op de dag van vandaag maken we mee dat mensen als onderdeel van een massa bereid en in staat zijn in een lynchpartij iemand af te maken, ook als zij niets van de betrokkene weten.
    Nieuw en verontrustend is dat kuddes steeds groter worden en nu voor het eerst een mondiale omvang hebben gekregen.
    Ik zag op CNN een overzicht van de verliezen op de beurzen in de afgelopen weken in de hele wereld. Overal waren in die periode de beurzen ongeveer 25 procent in waarde gedaald. Over de hele wereld verkochten mensen hun aandelen, omdat ze dachten dat over de hele wereld mensen hun aandelen zouden verkopen.
    Al eerder hebben we onschuldiger vormen van massahysterie gezien. Toen prinses Diana verongelukte, was er binnen een paar dagen een wereldwijd verdriet over de dood van een in- en ingoed mens die het slachtoffer was geworden van samenspanning van een wrede hofkliek op Buckingham Palace. Niemand durfde nog de analyse aan dat het de treurige dood betrof van een vrouw met een psychische stoornis die het mislukken van haar huwelijk niet kon verwerken.
    Toen in Alaska een walvis strandde en de televisie daar aandacht aan besteedde, ontstond er zo’n emotionele hype om het dier te redden, dat de Amerikaanse regering zich gedwongen voelde marineschepen te sturen om te helpen. Terwijl er ieder jaar honderden walvissen stranden en sterven.   ...

Marcel van Dam gebruikt de twee soorten van kuddegedrag door elkaar: de zaal in paniek is een duidelijk geval van reflex-gedrag . Het gedrag van Fortis-investeerders die hun kapitaal terugtrekken is duidelijk een geval van emotioneel kuddegedrag.

Een tweede bron (de Volkskrant, 27-12-2008, door Paul de Beer, hoogleraar arbeidsverhoudingen aan de UvA):
  Overheid, stuur de kudde bij

Paul de Beer vindt dat de overheid ons ervoor moet behoeden mee te gaan in hypes die slecht zijn voor ons allemaal, zoals de jacht op winst.

De vele verklaringen voor de financiële crisis die de afgelopen maanden in de media de revue passeerden, hebben iets geruststellends. Ze zoeken de oorzaak immers niet bij ons zelf, maar bij de hebzucht, de domheid of het bedrog van anderen. ...
    De gangbare verklaringen zien echter over het hoofd dat de kredietcrisis veel overeenkomst vertoont met andere hedendaagse verschijnselen. Of het nu gaat om de opkomst en ondergang van de LPF, het massale verdriet rond de dood van prinses Diana en van André Hazes, de heisa rond Fitna, de aandacht voor Big Brother of Joran van der Sloot – telkens laten we ons meeslepen door een nieuw fenomeen, tot het nieuwe ervan af is of onze verwachtingen worden gelogenstraft en het in elkaar zakt.
    Zo bezien is het niet zo verwonderlijk dat behoedzame bankiers en beleggers, die dag in dag uit zien hoe anderen torenhoge winsten behalen, op den duur voor de verleiding of de sociale druk bezwijken om mee te doen.
    Zeepbellen, modes en hypes zijn natuurlijk van alle tijden. Alleen komen ze de laatste tijd steeds vaker voor en hebben ze ook steeds grotere gevolgen. Dat komt doordat nieuwe ideeën zich dankzij de moderne media razendsnel kunnen verspreiden en doordat we ons, naarmate we rijker zijn, steeds meer spiegelen aan anderen. Uit angst voor statusverlies lopen we voortdurend achter de nieuwste mode of trend aan. Moderne burgers gedragen zich – ondanks het breed gedeelde geloof in individualisering – steeds meer als kuddedieren.
    Een kudde kan echter gemakkelijk ontsporen. Dat komt doordat ons individuele gedrag ook weer van invloed is op het gedrag van anderen. De optelsom van al die individuele gedragingen kan heel anders uitpakken dan we beoogden. Een bekend voorbeeld is de file. De individuele automobilist die ’s ochtends in zijn auto stapt, houdt er, begrijpelijkerwijs, geen rekening mee dat hij de file weer ietsje langer maakt. Hetzelfde geldt voor zulke uiteenlopende problemen als het broeikaseffect, de segregatie tussen ‘witte’ en ‘zwarte’ scholen en de verrommeling van ons landschap.
   Telkens roepen individuele beslissingen onbedoelde en onvoorziene effecten op, die vaak weer reacties van anderen oproepen die het probleem nog erger maken.
    Pogingen de ongewenste maatschappelijke gevolgen van kuddegedrag tegen te gaan, richten zich meestal op het individuele gedrag. Voorlichting en financiële prikkels zouden burgers ertoe moeten brengen zich meer in overeenstemming met het algemeen belang te gedragen. Maar als er sprake is van kuddegedrag, dan zijn mensen veel gevoeliger voor het gedrag van anderen dan voor financiële prikkels. Beter is het om het aangrijpingspunt bij de kudde als geheel te zoeken. Die moet in de juiste banen worden geleid door bepaalde routes eenvoudigweg af te sluiten. Dit betekent dat de overheid strikte grenzen stelt aan het collectieve gedrag.
    Ook dit valt te illustreren aan de hand van de file. Als de overheid een acceptabele lengte van de dagelijkse files bepaalt, kan zij aan iedere automobilist een gelijk deel (quotum) van de beschikbare ‘ruimte’ toewijzen. Wie vaker in de spits wil rijden dan het quotum toelaat, moet gaan carpoolen of (een deel van) het quotum van een ander kopen. Een vergelijkbaar quoteringssysteem kan worden benut om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. Maar ook de scherpe scheiding tussen ‘witte’ en ‘zwarte’ scholen kan worden doorbroken door per school een limiet te stellen aan het aantal leerlingen uit verschillende etnische en/of sociaal-economische groepen.   ...
    Zoals Odysseus zich aan de mast liet binden om niet te bezwijken voor de verlokkingen van de Syrenen, zo moeten wij ons zelf ervoor behoeden dat we ons laten meeslepen door een hype waar iedereen slechter van wordt. Dat is geen gemakkelijke boodschap in een tijd waarin het liberale geloof in individuele keuzevrijheid hoogtij viert. Maar wat is die keuzevrijheid waard als we vaststaan in de file, er geen gemengde school meer is en we het nog amper aandurven ons spaargeld op een bank te zetten?

De Beer haalt hier toch een paar zaken door elkaar. Het essentiële aan kuddegedrag is dat het gestuurd wordt door emoties en gedrag van anderen, of beter: van elkaar. Als ieder individu apart een beslissing neemt, en dat zijn evenveel individuen als in een kudde zitten, is dat nog geen kuddegedrag. De verrommeling is geen kuddegedrag, want iedere nieuwe bouwer en investeerder neemt voor zich een beslissing. De zaak Joran van de Sloot hoeft geen kuddegedrag te zijn, want iedereen voelde voor zich weerzin tegen het gedrag van de betrokkene - niet omdat zijn buurman het voelde. Het geval van de financiële markten is dat wel, omdat aankopen van de een de koers opjaagt, waardoor anderen weer gaan aankopen, enzovoort - het ene koopgedrag (of verkoop-) beïnvloedt dat van anderen - enzovoort.
    Ook het ontstaan van gesegregeerde scholen is geen kuddegedrag, maar gebaseerd op individuele afwegingen van ouders: zwarte leerlingen hebben leerachterstanden, en trekken het gemiddelde leerlingenniveau omlaag, dus het niveau van het onderwijs. En ouders kiezen voor het beste onderwijs voor hun kinderen, en niet vanwege de keuze van andere ouders.
    Overigens roept de inperking van kuddegedrag ook massale weerzin op .


Naar Beslissingen, sociologisch , site home ·.

19 dec.2008