Bronnen bij Islam, cultuurbeelden: ideologie

6 okt.2010

Onder invloed van de argumenten van Geert Wilders, en de groei van zijn aanhang, wordt er sinds kort erkend dat het een cruciaal punt is of je de islam ziet als een religie of een ideologie.

Nu is in de zin waarin de termen op deze website gebruikt worden (vrijwel) iedere religie een vorm van ideologie, omdat ideologie gedefinieerd is als een vastomlijnd, meestal op schrift gesteld, stelsel voor normen en gedrag . Waarbij het gaat om het vastomlijnde - het is niet voor amendering vatbaar, en slechts een beperkte mate van uitleg. Het is enigszins kwaadaardig te formuleren door te stellen dat religieuze discussies gaan over het aantal engelen dat op de punt van een naald kandansen, en niet óf er engelen op de punt van een naald kunnen dansen, en al helemaal niet over of er überhaupt wel engelen bestaan. Logisch, dat laatste, want stel het bestaan van engelen ter discussie, en binnen no time praat je over het bestaan van God zelf ...

Het tweede punt dat verstopt zit in de discussie over religie versus ideologie aangaande de islam is de mate waarin de islam invloed wenst uit te oefenen op niet-aanhangers. Ook dat kan je uitbreiden naar het algemene geval van ideologie, waarin het zo is dat de meeste ideologieën hun opvattingen willen opdringen - met de toevoeging dat dat voor religie veel meer geldt dan voor seculiere ideologieën, en in de huidige tijd, inderdaad, de islam de meest opdringende religie is: in islamitische landen is de godsdienstvrijheid van uiterst beperkt tot niet-bestaand .

Met deze constateringen in het achterhoofd terug naar de discussie over de islam: is het religie of ideologie? Geert Wilders beweert dat het op zijn minst voor een flink deel ideologie is, en dus is, in het huidige tijdsgewricht, vrijwel heel intellectueel en bestuurlijk Nederland heftig van mening dat het tegenovergestelde waar is. Onder de eerste bijdrage die de redactie onder ogen is gekomen, die bereid is de zaak van twee kanten te bekijken (uit de Volkskrant, 04-10-2010, door Martin Janssen):

Bescherm moslims tegen islam als ideologie

Martin Janssen is arabist en woont en werkt in Damascus. Hij betoogt dat islamisten van de islam een politieke ideologie hebben gemaakt. Die is gevaarlijk voor het Westen, maar niet minder voor moslims zelf.

Is de islam nu een religie of een politieke ideologie? Die vraag leidt tot verhitte discussies, die vaak meer op emoties dan op feiten zijn gebaseerd. Uitgangspunt dient de vraag te zijn hoe we religie definiëren. Religie begint bij de erkenning van het bestaan van een schepper, die de mens verantwoordelijk houdt voor zijn daden en hem na dit aardse leven hierop zal afrekenen. De schepper heeft de mens een aantal morele waarden geopenbaard en daardoor kunnen mensen tot juiste ethische oordelen komen.
Deze definitie biedt twee aanknopingspunten om een religie van een ideologie te onderscheiden. Centraal bij een religie staan morele waarden die een kompas zijn voor een leven na dit leven. Een ideologie daarentegen is heel erg van déze wereld en beoogt onze wereld volgens haar eigen ideologische uitgangspunten te 'herscheppen'. De geschiedenis leert ons dat ideologieën daarbij geweld sanctioneren.

Meteen twee fouten: de meeste religies zijn ook heel erg van deze wereld (en vele ideologieën heel erg niet van deze wereld), en de geschiedenis leert dat religies in de praktijk net zo hard geweld sanctioneren als ideologieën.

Tweede punt van onderscheid tussen een religie en een ideologie is dat het individu persoonlijk verantwoordelijk is voor zijn daden jegens de schepper en zélf zijn eigen oordelen vormt. Een ideologie daarentegen is altijd een groepsgebeuren, waarbinnen onafhankelijk en kritisch denken al snel geïnterpreteerd wordt als verraad aan het collectieve belang.

Weer een, nog grotere, fout: de meeste religies zijn meer een groepsgebeuren dan seculiere ideologieën. Religies hebben er speciale gebouwen voor: kerken of tempels - ideologieën niet, althans lang niet op dezelfde manier.

Dan in snelle stappen het (voorspelbare) punt van Janssen:

Hassan al-Banna, stichter van de Moslim Broederschap, ... Dit zogeheten salafisme ontwikkelde zich al snel tot een politieke ideologie, die een volkomen her-islamisering van individu, samenleving en staat voorstaat. Salafisten pretenderen de ware islam in ere te willen herstellen, ...
Westerse regeringen hebben een prioriteit gemaakt van het integreren van de moslims in hun samenlevingen. De islamisten echter trachten deze integratie te voorkomen omdat ze deze moslims willen inzetten ten bate van hun eigen politieke agenda. ...
Het zou een grote fout zijn een radicale ideologie te verwarren met godsdienst en deze ideologie de privileges van een godsdienst toe te kennen, zoals verankerd in onze Grondwet. Hiermee wordt niet de islam als godsdienst beschermd, maar diegenen die de islam transformeren tot een louter politieke ideologie.

Oftewel: alleen de fundamentalisten zijn ideologen, en de rest van de moslims niet. Dus alleen de fundamentalisten willen hun religie aan de rest van de maatschappij opdringen.

Nu de tweede bijdrage met twee kanten, merkwaardigerwijs slechts een paar dagen na de eerste (De Volkskrant, 06-10-2010, door Yoeri Albrecht en Eddy Terstall):

Verdachtmaking norm in islamdebat

Symptomatisch voor het islamdebat is dat Verhagen de islam een religie noemt, terwijl Wilders het ziet als een ideologie.

Yoeri Albrecht is directeur van De Balie. Eddy Terstall is filmmaker. Gisteren verscheen zijn boek Ik loop of ik vlieg. Zij menen dat wat begrip en tolerantie in het islamdebat geen kwaad kan. ‘Islamkritiek is geen racisme en geloven is geen terrorisme.’

Het islamdebat in Nederland wordt beheerst door de ongenuanceerden. Wederzijds slaat men elkaar om de oren met de meest grove versimpelingen.
    Toch is een goed islamdebat hard nodig. Het lijkt op dit moment een maatschappelijke splijtzwam te zijn. ...
    Een goed voorbeeld hiervan is de manier waarop in de afgelopen coalitieonderhandelingen enerzijds Verhagen en anderzijds Wilders de islam duiden. Verhagen noemt de islam een religie en Wilders vindt het een politieke ideologie.
    Omdat de islam overduidelijk zowel het een als het ander is, zijn beide beweringen onwaar en komen ze neer op verdraaiing van de werkelijkheid met een politiek doel.
    Voor de meeste moslims in Nederland is de islam wel degelijk een religie, een persoonlijke band met hun god, een spirituele ervaring of belijdenis. Dus overduidelijk een geloof. Veel moslims bidden uit gewoonte, omdat ze graag willen dat hun tante geneest van suikerziekte of dat hun kind het goed doet op school.
    Voor een gepolitiseerd deel van de moslims is de islam echter ook een ideale en enig aanvaardbare maatschappelijke ordening. Compleet met een eigen algemeen geldend wetsysteem. In die hoedanigheid voldoet de islam aan alle criteria van een politieke ideologie. Dat is niet zo vreemd als je bedenkt dat in veel islamitische landen de Koran alle onderdelen van het maatschappelijk leven, inclusief het seksleven van de burgers, de economie en de rechtspraak bepaalt. Daar is dus sprake van een tamelijk totalitair ideologisch systeem.   ...

In dit tweede verhaal komt het al bijna ter sprake: de islam is beide. Ook dit tweede verhaal probeert vervolgens een onderscheid te maken - een scheiding. Als dat onderscheid er al is, is het vanzelfsprekend een gradueel onderscheid: dus niet van wit naar zwart, maar met alle tussenliggende grijstinten. Met in dit geval overduidelijk een moeilijk te trekken scherpe grens.

Maar wat wel kan is een ruwe schatting maken van waar die grens ongeveer ligt - en dan denk je aan iets als hoofddoekjesdragers - iemand die vrijwillig een zelf-stigmatiserend symbool gaat dragen moet redelijk sterk in de ideologische hoek zitten, gezien alle praktische bezwaren. En dan is meteen het volgende duidelijk: qua aantallen ligt de grens van al-dan-niet ideologie minstens ergens rond de enkele tientallen procenten. Oftewel: een substantieel deel van wat beschreven wordt als "gewone moslims" vallen in feite over de grens die andermans leven wil beïnvloeden. En dat het bij die hoofddoekjes om de buitenwereld gaat is glashelder als je bedenkt dat ze thuis niet worden gedragen.

En enkele tientallen procenten is dan wel niet de meerderheid, maar zolang de rest zich niet duidelijk van hen distantieert, is voor de naburige cultuur het risico te groot. Die mogen er van uitgaan dat om het gevaar aan te duiden, je de groep als geheel mag noemen als degenen die hen de religieuze waarden wil opdringen.

Samengevat als praktische conclusie: ook al zijn grote groepen moslims niet een fundamentalistische versie van hun religie aangedaan, als geheel kan de groep gezien worden als vallende onder ideologie, in de zin: ze willen het leven van anderen beïnvloeden.

Waar in principe als enige echte uitweg bestaat voor moslims die duidelijk willen maken dat het niet zo is: zich afscheiden van de rest en het gematigde van hun opvattingen expliciet opnemen in hun canon.

Naar Islam, cultuurbeelden , Allochtonen lijst , Allochtonen overzicht , of site home .