Toelichting bij Solidariteit, parasitisme: de Gands

9 jul.2011

Er is nauwelijks een sociaal probleem of zelfs eigenschap te bedenken die niet is voorbijgekomen in de sciencefiction. En in de beschrijvingen en "oplossingen" die daarbij langskomen zit men vaak dichter bij de werkelijkheid dan het vak dat beweert aan hetzelfde te werken: de sociologie. Hetgeen een zeer simpele reden heeft: door het sociologische probleem of proces uit de actuele context te lichten, kan het objectiever worden benaderd en behandeld.

Een van de archetypische voorbeelden hiervan is het boek The Great Explosion van Eric Frank Russell , dat de wederwaardigheden van vier door de Aarde gestichte kolonies op andere planeten beschrijft, na enkele honderden jaren zelfstandige ontwikkeling. Ieder van de kolonies is gesticht door een groep met eigen ideeën over de aard van de menselijke samenleving, waarmee je dus in eerste instantie te maken lijkt te krijgen met slechts de visie van de auteur op deze maatschappelijke ideeën. Het grappige van het creatieve proces is dat, uitgaande van een startidee, de auteur mede door "logica" en gezond verstand geleid en minder gehinderd door vooroordelen de ontwikkelingen gaat beschrijven, waarmee zijn kijk het persoonlijke gaat overstijgen.

Het vierde verhaal en de apotheose in het boek van Russell gaat over een maatschappij gebaseerd op solidariteit. De oorspronkelijke groep kolonisatoren bestond bestond uit volgelingen van Mahatma Gandhi, maar dat soort oorspong verwatert en evolueert natuurlijk in de loop van de tijd, in dit geval resulterend in een maatschappij zonder geld, waarin er alleen plaats is voor ruilhandel, met als enige tussenstap het bestaan van "orbs", afkorting voor "obligations" of verplichtingen (in de Nederlandse vertaling dus "verps" geheten), die je dus "uitzet" door voor iemand iets te doen, en weer inlevert door iets van hem af te nemen. "Orbs" bij verschillende individuen  zijn wel inwisselbaar, zodat je een "orb" van een slager voor wie je zijn messen hebt geslepen kan inwisselen bij de bakker die je een brood ervoor geeft. Waarmee de bakker dan weer vlees "koopt" bij de slager. In de Engelse taal bestaat een uitdrukking voor het papiertje waarop de "orb" is vastgelegd - dat is een "I owe you".

Kern van de maatschappij van de Gands is dat iedereen gelijkwaardig - echte gelijkwaardig. dat wil zeggen. Niemand heeft iets over een ander te vertellen. hetgeen een strikt logische en bijna onvermijdbaar doortrekken is van de geweldloosheid die Gandhi nastreefde: het soort geweld waar Gandhi het over had was natuurlijk institutioneel of hiërarchisch geweld, en één van de manieren om institutioneel of hiërarchisch geweld te voorkomen is om hiërarchie en de bijbehorende instituten af te schaffen. Hetgeen natuurlijk ook, even onvermijdelijke, remmen zit op grootschalige ontwikkelingen - zeg maar: "vooruitgang".

De planeet van de Gands wordt voor het bezocht door een ruimteschip afkomstig van de Aarde, en de bemanning gaat, zodra de planeet niet-vijandig is gebleken, op verlof het nabije dorp in voor "Wein, Weib und Gesang". Maar de verschillen in maatschappelijke omgang (de Aarde is nog vanouds hiërarchisch en "dictatorieel" georganiseerd) leiden tot een Babylonische spraakverwarring. In het onderstaande fragment proberen de Gands Seth en Elissa aan bemanningsleden en aardbewoners Harrison en Gleed uit te leggen hoe het lokaal werkt. Waarbij het draait om hoe "solidariteit" kan omgaan met het verschijnsel van parasitisme:
 

  Seth joined them shortly after they’d finished their meal. Taking a chair, he wiped condensed steam off his face, looked them over calculatingly.

‘How much do you two know?’

‘Enough to fight over it,’ put in Elissa. ‘They are bothered about duties, who defines them and who performs them.’

‘With good reason,’ Harrison counter-attacked. ‘You can’t escape them yourselves.’

‘Is that so?’ said Seth. ‘How d’you make that out?’

‘This world runs on some strange system of swapping obligations. How would any person cancel an ob unless he recognized it as his duty to do so?’

‘Duty nothing,’ declared Seth. ‘Duty hasn’t anything to do with it. And if it did happen to be a matter of duty every man would be left to recognize it for himself. It would be outrageous impertinence for anyone to remind him, unthinkable that anyone should order him.’

‘Some guys must make an easy living,’ interjected Gleed. ‘There’s nothing to stop them that I can see.’ He studied Seth briefly before he asked, ‘How can you cope with a citizen who has no conscience?’

‘Easy as pie.’

Elissa suggested, ‘Tell them the story of Idle Jack.’

‘It’s a kid’s yarn,’ explained Seth. ‘All children here know it by heart. It’s a classic fable like . . . like—’ He screwed up his face. ‘I’ve lost track of the Terran tales the first-comers brought with them.’

‘Red Riding Hood,’ offered Harrison.

‘Yes.’ Seth seized upon it gratefully. ‘Something like that one. A nursery story.’ He licked his lips, began, ‘This Idle Jack came from Terra as a baby, grew up in our new world, gained an understanding of our economic system and thought he’d be mighty smart. He decided to become a scratcher.’

‘What’s a scratcher?’ asked Gleed.

‘One who lives by accepting obs but does nothing about wiping them out or planting any of his own. One who takes everything that’s going and gives nothing in return.’

‘We’ve still got ’em,’ said Gleed.

‘Up to age sixteen Jack got away with it all along the line. He was only a kid, see? All kids tend to scratch to a certain extent. We expect it and allow for it. But after sixteen he was soon in the soup.’

‘How?’ urged Harrison, more interested than he was willing to admit.

‘He loafed around the town gathering obs by the armful. Meals, clothes and all sorts for the mere asking. It wasn’t a big town. There are no big ones on this planet. They are just small enough for everybody to know everybody—and everyone does plenty of gabbing. Within a few months the entire town knew that Jack was a determined and incorrigible scratcher.’

‘Go on,’ said Harrison impatiently.

‘Everything dried up,’ responded Seth. ‘Wherever Jack went people gave him the, “I won’t.” He got no meals, no clothes, no company, no entertainment, nothing. He was avoided like a leper. Soon be became terribly hungry, busted into someone’s larder one night, treated himself to the first square meal in a week.’

‘What did they do about that?’

‘Nothing, not a thing.’

‘That must have encouraged him some, mustn’t it?’

‘How could it?’ asked Seth with a thin smile. ‘It did him no good. Next day his belly was empty again. He was forced to repeat the performance. And the next day. And the next. People then became leery, locked up their stuff and kept watch on it. Circumstances grew harder and harder. They grew so unbearably hard that soon it was a lot easier to leave the town and try another one. So Idle Jack went away.’

‘To do the same again,’ Harrison prompted.

‘With the same results for the same reasons,’ Seth threw back at him. ‘On he went to a third town, a fourth, a fifth, a twentieth. He was stubborn enough to be witless.’

‘But he was getting by,’ Harrison insisted. ‘Taking all for nothing at the cost of moving around.’

‘Oh, no he wasn’t. Our towns are small, as I said. And people do plenty of visiting from one to another. In the second town Jack had to risk being seen and talked about by visitors from the first town. In the third town he had to cope with talkers from both the first and second ones. As he went on it became a whole lot worse. In the twentieth he had to chance being condemned by anyone coming from any of the previous nineteen.’ Seth leaned forward, said with emphasis, ‘He never reached town number twenty-eight.’

‘No?’

‘He lasted two weeks in number twenty-five, eight days in number twenty-six, one day in twenty- seven. That was almost the end. He knew he’d be recognized the moment he showed his face in number twenty-eight.’

‘What did he do then?’

‘He took to the open country, tried to live like an animal feeding on roots and wild berries. Then he disappeared-until one day some walkers found him swinging from a tree. His body was emaciated and clad in rags. Loneliness, self-neglect and his own stupidity had combined to kill him. That was Idle Jack, the scratcher. He wasn’t twenty years old.’

‘On Terra,’ remarked Gleed virtuously, ‘we don’t hang people merely for being shiftless and lazy.’

‘Neither do we,’ said Seth. ‘We give them every encouragement to go hang themselves. And when they do it’s good riddance to bad rubbish.’ He eyed them shrewdly as he went on, ‘But don’t let it worry you. Nobody has been driven to such drastic measures in my lifetime, leastways, not that I’ve heard about. People honour their obs as a matter of economic necessity and not from any sense of duty. Nobody gives orders, nobody pushes anyone around, but there’s a kind of compulsion built into the circumstances of this planet’s way of life. People play square—or they suffer. Nobody enjoys suffering, not even a numbskull.’

Dit is een kern van "solidariteit": er moet altijd een element in zitten van "People play square—or they suffer".  En je kan veilig aannemen dat naarmate in een maatschappij solidariteit een belangrijkere rol speelt, er meer gedaan moet worden aan "People play square—or they suffer".
    Gezien het belang ervan, is het ook van belang dat "People play square—or they suffer" een eigen naam krijgt. In aanmerking komen "tit-for-tat", dat hetzelfde doet (een non-coöperatieve zet wordt beantwoord met een non-coöperatieve zet), of wat algemener: "reciprociteit".
   Een hiërarchisch systeem biedt de vrijwel onvermijdelijk mogelijkheid tot non-coöperatief gedrag, zonder dat er er een "they suffer" tegenover staat: de parasiet beroept zich op zijn hogere hiërarchische positie - zijn "macht". Dit kan alleen voorkomen worden door in het hiërarchische systeem zelf een controle op parasitisme en bijbehorend corrigerend gedrag in te bouwen, waarbij dat corrigerende systeem volledig vrij toegankelijk moet zijn voor iedereen. Dit in tegenstelling tot de nu toe gebruikelijke vormen van correctie, die voornamelijk beheerst worden door degenen die in de top van de hiërarchie staan.


Naar Solidariteit , Sociologie lijst  , Sociologie overzicht  , of site home