Uit: Dagblad De Pers, 25-10-2007, door Erlijne Runia

Homo economicus bestaat niet echt

De mens is niet rationeel. Daarom moeten ook sociologische en psychologische factoren worden meegenomen in economische modellen, ofwel een holistische benadering is op zijn plaats. Dat bepleit Henk Folmer, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen, in zijn oratie 'waarom economen vaak miskleunen'. Zijn oratie is toegespitst op de micro-economie, maar Folmer denkt dat het holistisch denken ook van toepassing is in de macro-economie, omdat dat tot een meer waarheidsgetrouwe verklaring en voorspelling zal leiden.
    Economische modellen gaan er vanuit dat de mens 'consistent handelt op basis van stabiele voorkeuren.' En dat terwijl de mens volgens Folmer lang niet altijd rationeel handelt. Een oud gegeven weliswaar, maar niettemin wordt nog steeds gewerkt met de oude modellen.
    Een voorbeeld: de Postbank hanteert absurd lage rentepercentages ten opzichte van andere banken. 'Vanuit een puur economisch oogpunt is dat onbestaanbaar, geen klant pikt dat hij ongemerkt afgezet wordt.' Sociale factoren spelen mee bij de klantgebondenheid. Mensen hebben van jongs af aan al een rekening bij de Postbank waardoor ze niet weg willen, of een klant weet niet hoe het rentepercentage zich verhoudt.
    In de discussie over het ontslagrecht bijvoorbeeld wordt uitgegaan van die rationele mens, de zogenoemde 'homo economicus'. Het Centraal Planbureau (CPB) adviseert de overheid over een mogelijke versoepeling van het ontslagrecht op basis van een economisch model. ...
    ... Vanuit de sociologie bekeken speelt er meer mee. 'Een binding met de werknemer is voordelig voor het bedrijf. Ongebonden personeel is minder geneigd in het belang van een bedrijf te werken.'

Red.:   Niet verschenen in de Volkskrant. Meer over de onhoudbaarheid van de homo economicus hier .
    Wel verschenen in de Volkskrant, maar dan bij sociologie in plaats van economie:

Uit: De Volkskrant, 30-08-2007, door Simone de Schipper

Gedrag | De rationele zelfredzame burger van dit kabinet bestaat niet.

Calculeren met een goed gevoel

Het brein beslist op basis van een mengsel van rekenwerk, angsten, verlangens en opvattingen.

Van het kabinet moeten we verantwoordelijke en rationeel calculerende burgers zijn. Inderdaad ontwaren wetenschappers een soort calculator in het brein. Maar hij werkt anders dan Balkenende lijkt te denken. U mag kiezen! Een jaar op reis, tijd nemen voor de kinderen, of toch maar sparen om eerder te kunnen stoppen met werken. U mag straks ook nog kiezen aan welke verzekeraar u uw 'levensloopregeling', die het prepensioen moet gaan vervangen, toevertrouwt, en hoeveel u erin investeert. Idem voor ziektekosten en stroom: bij een zelfgekozen leverancier zoveel mogelijk uw persoonlijk pakket samenstellen.
    Als het aan het kabinet ligt, maakte Prinsjesdag weer eens duidelijk, ruimt de overheid steeds meer plaats in voor zelfredzaamheid en vrije markt. Eigen verantwoordelijkheid en keuzevrijheid voor een burger die zelf wel weet wat hij wil en die rationeel zal berekenen waar hij dat het beste kan krijgen.
    'Dat is grote onzin. Die rationele burger is een verzinsel, een twintigste eeuwse vergissing', is de eerste reactie van dr. Harro Maas, historicus en methodoloog aan de economische faculteit van de Universiteit van Amsterdam. 'Het woord rationaliteit komt in de hele 19de eeuw niet voor in de economische literatuur. Dat begon pas in de jaren dertig toen economen keuzegedrag als rationeel definieerden om maar van psychologische en andere moeilijk meetbare factoren af te zijn.
    'Maar dat idee is enorm doorgeschoten, vooral sinds de Tweede Wereldoorlog. Dat mensen logisch en rationeel handelen geldt nu als feit dat niet eens meer onderzocht hoeft te worden. Terwijl het vaak eenvoudigweg niet klopt.'
    Dat de werkelijkheid genuanceerder is, blijkt onder meer uit zeer recente studies naar wat er in het brein omgaat wanneer we kiezen, samenwerken, onderhandelen, beslissen en kopen. Deze 'neuro-economie', zoals de jonge kruisbestuiving tussen economie en hersenwetenschappen wel wordt genoemd, geeft een verrassende kijk op de persoonlijke mengeling van getallen, verlangens, angsten en overtuigingen waaruit het brein een conclusie trekt.
    'Hoewel je bepaald geen wetenschapper hoeft te zijn om te weten dat je niet altijd rationeel kiest', zegt dr. Arno Riedl van CREED, het centrum voor experimentele economie en politieke besliskunde van de Universiteit van Amsterdam. 'Kijk naar je eigen gedrag. Misschien ga je altijd naar de dure supermarkt, omdat je daar de mensen kent. ...'
    Riedl en zijn collega dr. Martijn Egas zijn druk bezig met het analyseren van de enorme berg gegevens die ze afgelopen mei verkregen met het grote gedrags-experiment 'Speel je Rijk' (UvA en VPRO), waarvan ze vrijdag tijdens een symposium de resultaten zullen presenteren. Duizend Nederlanders deden mee aan een online beslissingsspel, waar ze in zes ronden telkens in nieuwe groepjes van drie een spel speelden. Deelnemers kregen aan het begin een potje geld en konden daaruit vrijwillig doneren aan de algemene pot, die na verdubbeling weer over de groep werd verdeeld.
    'De deelnemers waren altruïstischer en werkten beter samen dan de rationele Homo economicus zou doen', vertelt Riedl. Neem bijvoorbeeld die ene deelnemer - de wetenschapsredactie van de Volkskrant - die zich na een zakelijke berekening stellig had voorgenomen om geen geld in te zetten voor het algemene doel en alleen te graaien, maar al snel toch geld begon in te zetten.
    Helemaal onlogisch waren de strafpunten die deze en vele andere spelers uitdeelden aan klaplopers die niet bijdroegen, maar wel incasseerden. Dat straffen is dom, want op rekening van de straffer (soms wel drie euro per strafeuro), terwijl het bijgebrachte fatsoen alleen anderen ten goede komt. Spelers zouden elkaar namelijk geen tweede keer tegenkomen, zo waren de regels.
    Altruïstisch straffen heet het daarom en het is een van de vele aberraties in het mensbeeld van de rationele rekenaar die zijn winst maximaliseert. Vorige maand gaf de Oostenrijkse econoom Ernst Fehr dit raadsel een verrassende draai, door het irrationele gedrag aan de hersenscanner te onderwerpen.
    Economisch en biologisch gezien mag het dan irrationeel en nadelig zijn, maar het brein denkt daar anders over, schreven Fehr cum suis in het tijdschrift Science. Altruïstisch straffen stimuleert de genotscentra in het brein: rechtvaardigheid voelt lekker. Het zal de evolutie wel zijn geweest die deze sociale waarde in het brein gebeiteld heeft, denken de onderzoekers. Want onze complexe samenleving heeft zich alleen kunnen ontwikkelen, is de redenering, als een diepgewortelde behoefte erop toeziet dat basale omgangsvormen worden nageleefd.
    En dat is precies waar het mensbeeld van de calculerende burger in zuivere vorm de mist ingaat. Naast financiële tellen allerlei andersoortige kosten mee. In het spel zijn dat bijvoorbeeld het vervelende gevoel dat je krijgt als je de kluit belazert of de vrees dat anderen je een verrader zullen vinden.
    In het echte leven kunnen al die bewuste en onbewuste verlangens naar geluk, liefde, seks of bewondering ertoe leiden dat iemand thuiskomt met een rode sportwagen in plaats van die praktische gezinsauto, die rationeel gezien toch echt de betere keuze was. Of met een veel te magere of juist dure ziektekostenverzekering, omdat de foto in de folder het gevoel verbeeldt waarnaar je zoekt.
    Riedl: 'Als de keuze té duur wordt, wordt de emotie vaak toch weer overruled door de economische beslissing.' Het brein onderscheidt sterke van zwakke signalen. Maar het onderscheidt nauwelijks naar afkomst. Het pakt alle rationele en irrationele factoren bij elkaar, vertaalt ze in elektrische en chemische codes en trekt er één conclusie uit. Soms in de vorm van een bewuste gedachte, vaker als een vaag gevoel ('het voelde gewoon beter').
    Onderzoekers hebben zelfs al hersencircuits aangewezen waar die berekeningen mogelijk plaatsvinden, door vrijwilligers een variant op 'Speel je Rijk', het prisoner's dilemma, te laten spelen. Naarmate hersencircuits tussen de orbitofrontale hersenschors (boven de ogen) en het striatum (dieper in het brein) actiever waren, nam de kans toe dat de deelnemers samenwerkten, schreven de onderzoekers van de Emory University in Atlanta en van het Baylor College of Medicine in Houston in het vakblad Neuron.
    Ze vermoeden dat die circuits informatie integreren uit de gebieden waarmee ze sterke banden hebben: informatie over de waarschijnlijke voordelen van bepaalde opties, over de kansen dat die voordelen bereikt worden, en over de emotionele waarden van die verschillende scenario's.
    Ook normen leggen een groot gewicht in de schaal, weet UvA-onderzoeker Riedl, die verder niets moet hebben van de vergelijking tussen brein en rekenmachine ('veel te behavioristisch').
    'Uit Speel je Rijk blijkt hoezeer mensen verschillen', zegt hij. 'Vooral als het aankomt op straffen.' Niet alleen deden mannen dat meer dan vrouwen, ook politieke overtuiging deed ertoe. VVD'ers straften niet veel (kost het hun te veel?), Groen-Links-stemmers straften het minst (geloven zij meer in belonen?), terwijl CDA'ers drie keer meer straften dan anderen (om het goede in de ander af te dwingen?).
    Het beeld dat ontstaat: inderdaad, de mens calculeert, maar op geheel eigen wijze. De rationele rekenarij wordt - vaak ongemerkt - vermengd met gevoelens, en het resultaat krijgt nog een persoonlijke draai door verborgen weegfactoren als een opvoeding om eerlijk te zijn; de culturele achtergrond om aardig te zijn; een bezitterige persoonlijkheid of domweg een slechte dag. Zelfs manipulatie van hersenstoffen stuurt de inschatting van kosten en baten, lieten Robert Rogers en collega's van de University of Oxford zien.
    Zo goed als deze creatieve rekenkunst de mens door zijn lange geschiedenis heen hielp bij overleven en voortplanten, het is niet het aangewezen instrument om je financiële toekomst mee in te richten. Het wiskundig deel van ons rekenvermogen is daarvoor te zwak en beïnvloedbaar.
    Riedl: 'De experimentele economie die kijkt naar het werkelijke gedrag van mensen is nu nog een minderheid, maar het dringt meer en meer tot de rest van het economisch onderzoek door dat de mens niet altijd rationeel kiest.'
    De overheid loopt daarin helaas achter met zijn nadruk op rationele zelfredzaamheid, zegt methodoloog Harro Maas. ...
    En dus, blijkt uit onderzoek, kiest tachtig procent van de Nederlanders niet werkelijk voor de beste stroomleverancier, ziektekostenverzekeraar of - straks - levensloopregelaar en voor het beste pakket. Ze kiezen hun oude vertrouwde adres en het standaardpakket. Omdat dat goed voelt.

Red.:   En het blijkt eigenlijk bekend genoeg te zijn:

Uit: De Volkskrant, 21-06-2010, van verslaggever Robert Giebels

'Kredietcrisis en olieramp zijn elkaars gelijke'

De BP-catastrofe in de Golf van Mexico en de kredietcrisis zijn eigenlijk precies gelijke rampen. Maar dan moet je er wel naar kijken zoals Richard Thaler, de wereldvermaarde gedragseconoom van de universiteit van Chicago.   ...
    De 65-jarige Thaler, onder vakgenoten genoemd als kandidaat voor de Nobelprijs economie, hield deze maand de jaarlijkse Van Lanschot-lezing op de Universiteit van Tilburg. Hij is een pionier binnen de economische wetenschap, omdat hij gedragswetenschappen aan economie toevoegt. Zijn denken begint waar het modeldenken van economen ophoudt. De kredietcrisis vindt Thaler een grote bevestiging van zijn vakgebied.
    ‘Economen redeneren zo: B is beter dan A, C is beter dan B, dus C is ook beter dan A.’ Dat noemen we dan rationeel denken, zegt Thaler enigszins smalend. In de modellen is de mens een naar maximaal nut strevende rationalist met onbeperkte kennis, die volledig wilskrachtig is en geen oog heeft voor andere mensen, behoudens familieleden.
    Maar mensen hebben slechts de beschikking over een beperkte rationaliteit en overzien alleen de gevolgen van hun handelen op de zeer korte termijn. ‘We zijn namelijk niet allemaal even slim als Einstein.’ Even belangrijk: we hebben allemaal maar een beperkte wilskracht, want het vlees is zwak. ‘Wat uniek was, was dat die twee beperkingen samenkwamen onderaan de maatschappelijke ladder én aan de top. Dat is de oorzaak van de financiële crisis.’   ...

Naar Homo economicus  , Moraal, lijst , Rijnlands beleid, lijst , Rijnlandmodel, overzicht  , of site home .