Houding top V, netwerken: Volkskrant-onderzoek

Het beeld dat uit deze artikelen oprijst is vrijwel identiek aan dat gepresenteerd op deze website, wat is gebaseerd op losse bronnen, ervaringen van bekenden, en eigen waarneming. Onderstaand een paar saillante stukken uit die artikelen die de overeenkomsten bevestigen:

De Volkskrant, 03-06-2006, door Wilco Dekker en Ben van Raaij

De babyboom op zijn top

Mannelijke babyboomers vormen de ruggengraat van de Nederlandse bestuurlijke elite. Ze werden gelovig opgevoed, studeerden rechten of economie en onderscheidden zich al vroeg van het gewone volk, in het corps. En doen dat nog steeds in exclusieve eetclubjes.

Man, blank, religieus opgevoed, universitair afgestudeerd en corpslid, werkzaam (geweest) bij bedrijfsleven of overheid, actief in tien bijbanen en geboren in het babyboomjaar bij uitstek, 1946. Ziedaar de doorsnee vertegenwoordiger van de bestuurlijke elite van Nederland, zoals die voortkomt uit de enquête die TNS Nipo in opdracht van de Volkskrant hield onder vierhonderd invloedrijke Nederlanders, van topondernemers tot wetenschappers en van senatoren tot cultuurpausen. De enquête geeft voor het eerst in bijna veertig jaar – in 1972 verscheen als uitvloeisel van de zogeheten ‘200 van Mertens’ de studie Graven naar macht – een beeld van de hedendaagse vaderlandse elite. Het profiel van de ‘bovenlaag’ laat zich lezen als een handleiding hoe de top te bereiken.
...
Studie
Een academische studie is onontbeerlijk om de top te halen: 84 procent van de bestuurlijke elite is afgestudeerd, van wie 27 procent ook is gepromoveerd. Nederland is een diplomaland: slechts 9 procent heeft nooit gestudeerd. Carrièretechnisch zijn rechten (eenderde van de bestuurlijke elite) en economie (ruim een kwart) de beste studies. Bijna de helft van de respondenten die bij de overheid werkt, deed rechten, gevolgd door economie en politicologie. Rechten blijkt ook een probaat middel om het glazen plafond te doorbreken. Bijna de helft van de vrouwen in de bestuurlijke elite is jurist.
    Voor de top van het bedrijfsleven is economie de geijkte studie, gevolgd door rechten en bedrijfskunde. Elite-universiteiten kent Nederland niet echt. Studeren deed de elite vooral in Amsterdam (ruim een kwart, VU en UvA), op enige afstand gevolgd door Utrecht, Leiden, Groningen en Rotterdam. De top van het bedrijfsleven studeerde ook relatief vaak in Delft.
    ‘Ik heb rechten gedaan in Leiden en achteraf bleek dat toonaangevend te zijn’, zegt voormalig Akzo Nobel-topman Kees van Lede. ‘Zo waren Herman Tjeenk Willink van de Raad van State en oud-minister Pieter Winsemius jaargenoten van me. ...

Corps
Het belang ervan wordt tegenwoordig vaak gerelativeerd, maar het corps of de studentenvereniging is een prima opstap naar een elitepositie; althans in de periode 1965 - 1975, toen het gros van de bestuurlijke elite afstudeerde. Ruim tweederde is lid geweest van een studentenvereniging; bij de top van overheid en bedrijfsleven zelfs driekwart, waarbij bijna viervijfde ook echt van het corps: ASC/ AVSV (Amsterdam), Minerva (Leiden), Vindicat (Groningen) en het Utrechts en Delftsch Studentencorps worden het meest genoemd.
    ‘Het is ongelooflijk dat nog zo’n groot deel van deze elite van het corps komt’, zegt socioloog Dronkers, die onderzoek deed naar studentenverenigingen. ‘Dat bevestigt mijn stelling dat het onderscheid in Nederland niet tússen universiteiten ligt, zoals in het buitenland, maar erbinnen: corps of niet.’
    Vier op de tien respondenten zeggen in de enquête deze contacten van vroeger nog geregeld te treffen. Ruim een vijfde zegt die contacten bovendien nog aan te wenden in zijn huidige functies. ...
    Volgens de Amsterdamse politicoloog Eelke Heemskerk, die promotie-onderzoek deed naar de elite in het bedrijfsleven, neemt het belang van de corpora de laatste tijd weer toe. ‘Het is weer oké om je te onderscheiden van het volk. ...

Netwerken
Niet op de golfbaan dus, maar in ‘eetclubjes’ of herenclubs treft de elite elkaar: informele gezelschappen van toppers uit vooral het bedrijfsleven. Het aantal commissariaten per persoon is ingeperkt is door de code-Tabaksblat, waardoor ze elkaar minder frequent zien. Verder zijn toezichthouders en aandeelhouders steeds actiever, en komen er steeds meer buitenlanders in de top van het bedrijfsleven. Allemaal oorzaken van de groeiende behoefte bij de vaderlandse corporate elite aan gelegenheden waar men ongestoord onder elkaar kan zijn. Bijna de helft van de bestuurlijke elite is lid van een of meer van deze informele clubjes, zo blijkt uit de enquête.
    Er zijn er vele tientallen, variërend van eenvoudige kookbijeenkomsten van vrinden tot oude, eerbiedwaardige genootschappen als de Pijp en de Schoorsteen. Ze komen een paar keer per jaar bijeen in kasteeltjes, hotels of restaurants, maar dan wel in chambres séparées. Toetreden kan alleen als je gevraagd wordt en alle andere leden na een briefje hebben aangegeven geen bezwaar te hebben – zo blijven de insiders onder elkaar.
    Die insiders bezweren zelf dat het vooral onschuldige gezelschappen zijn. ‘Bij die herenclubjes – hoewel, er zitten tegenwoordig ook dames in – wordt er veel gegeten, gedronken en gepraat’, zegt oud-CDA-senator Willem Stevens. ‘Er is altijd een goede spreker, gevolgd door een discussie. De kosten worden omgeslagen, en dan gaan we weer naar huis.’
    Maar zo simpel is het niet, zegt de Amsterdamse politicoloog Eelke Heemskerk. ‘Wat er nog rest van het ‘old boys network’ speelt zich af in deze clubjes. Het zijn consensus building factories: je kunt je ideeën afstemmen, de standpunten aftasten. Je staat aan de top van het bedrijf en je wilt met gelijkgestemden praten over pakweg het ontslagrecht. Dat kan niet even snel op een receptie. Hiervoor heb je een lederen fauteuil nodig, een goede sigaar en een knapperend haardvuur. Dat doe je dus in het informele circuit. Die clubs onttrekken zich aan de waarneming, en dat willen ze graag zo houden.’
    Dat blijkt ook uit de enquête. Van alle vragen aan de vierhonderd invloedrijken kreeg die naar het lidmaatschap van eetclubjes de hoogste non-respons: 11 procent wil er niets over zeggen. ...

Red.:   Meer over de rol van de corpora hier .
>    Een historische analogie:

De Volkskrant, 10-06-2006, door Wilco Dekker en Ben van Raaij

De nieuwe pruikentijd

De Nederlandse bestuurlijke elite is een keurig gezelschap dat ook zonder duistere complotten politieke invloed weet uit te oefenen. Het is wel een gesloten, eenzijdig samengestelde en overwegend behoudende groep, verknocht aan de poldercultuur. En in die zin geen kracht van maatschappelijke vernieuwing.

Nederland heet een transparant land. Buitenlanders weten beter. Wij vinden onszelf tolerant, democratisch en egalitair. Maar we moeten niets hebben van onruststokers als Ayaan Hirsi Ali, mogen ons staatshoofd, de premier noch de regeringscoalitie kiezen én houden er achter de schermen wel degelijk een elite op na.
    Dat het Nederland bijna veertig jaar na de ‘tweehonderd van Mertens’ nog altijd zo’n kleine bovenlaag kent, komt naar voren uit zeven afleveringen Macht & Invloed in Nederland en uit de Top 200 van invloedrijkste Nederlanders. Het is een elite, of liever een stelsel van verknoopte deelelites, van hooguit duizend mensen. Zij zijn vooral achter de schermen zonder veel democratische legitimatie actief in talloze raden, besturen en adviescommissies en hebben zo (de mogelijkheid tot) invloed. ‘Holland’, zeggen buitenlanders, ‘is a club, not a country’. ...
Tevredenheid
Blijkens de TNS Nipo-enquête ziet de meerderheid van de elite het probleem van de ‘closed shop’ niet zo. Acht op de tien constateren met kennelijke tevredenheid dat de elite voldoende openstaat voor nieuwe mensen, en zeven op de tien vinden dat de elite genoeg open staat voor nieuwe ideeën.
    Tegelijkertijd vinden acht op de tien, onder wie alle vrouwelijke respondenten, de elite wel te wit en te veel een mannenbolwerk en meent een meerderheid dat de elite onvoldoende ververst. ‘Dat zelfbeeld van openheid klopt blijkbaar niet geheel met de realiteit’, concludeert de Rotterdamse politicoloog Rinus van Schendelen.
    Andere criteria dan louter kwaliteit bepalen de toegang tot de elite, geeft 57 procent toe. Respondenten noemen coöptatie bij bestuursfuncties, risicomijdend gedrag, gemakzucht en ‘het overbekende old boys network’. ...

Poldermentaliteit
Wel is duidelijk dat de elite, gunstige uitzonderingen daargelaten, haar netwerken graag benut om elkaar de bal toe te spelen, dat ze afwijkende buitenstaanders weert, dat ze behoudend is en gevangen blijft in het pappen en nathouden van een regenteske poldermentaliteit. En dat maakt de elite niet bepaald tot een kracht van maatschappelijke vernieuwing.
    Een historische parallel dringt zich op. In het tweede kwart van de 18de eeuw, schrijft Jonathan Israel in The Rise and Fall of the Dutch Republic, was de Republiek nog een welvarende handelsnatie. Maar haar lucratieve wereldwijde handelssysteem brokkelde snel af door mercantilistisch protectionisme en de opkomst van nieuwe concurrenten en economische sectoren. Het behoudende regentendom koos de weg van de minste weerstand, en investeerde het in de Gouden Eeuw opgebouwde kapitaal in de economieën van opkomende rivalen. Voor de Republiek betekende dat stagnatie en verval.
    Nederland lijkt in een nieuwe pruikentijd beland. Een rijk land dat moet oppassen niet door de internationale concurrentie te worden voorbijgestreefd. Met een behoudende bestuurlijke elite die, hoewel zij anders dan in de 18de eeuw geen uitvoerende macht heeft, met haar invloed op de politiek mede het gepolder in stand houdt dat slagvaardige hervormingen vaak in de weg staat. Elk land krijgt de elite die het verdient.

Tussenstuk:
Nieuwelingen
Oud-Unilever-topman Morris Tabaksblat, bekend van zijn code voor goed ondernemingsbestuur, wil dat bij Haagse adviescommissies beter op de samenstelling wordt gelet. ‘Men kiest vaak een safe pair of hands: neem Alexander (Rinnooy Kan), denkt men, dan krijg je altijd een goed advies. Maar we moeten ook zorgen dat de diversiteit van de samenleving beter in zulke adviezen tot uitdrukking komt.’
    Hetzelfde geldt voor besturen en raden van toezicht in sectoren als zorg of cultuur. ‘Er zijn profielschetsen, maar vaak kiest men toch mensen die men kent. Vandaar steeds diezelfde 25 man uit het bedrijfsleven. ...
 

Red.:  Let wat betreft de beoordeling van het kwaliteitsniveau van de bestuurlijke elite op de volgende cijfers: 'Carrièretechnisch zijn rechten (eenderde van de bestuurlijke elite) en economie (ruim een kwart) de beste studies. Bijna de helft van de respondenten die bij de overheid werkt, deed rechten, gevolgd door economie en politicologie. Rechten blijkt ook een probaat middel om het glazen plafond te doorbreken. Bijna de helft van de vrouwen in de bestuurlijke elite is jurist.'
    De rest van de bestuurlijke top en grootste groep bij de economisch top heeft grotendeels economie gestudeerd.
    En wie meer dan een enkel jaartje in de universitaire gemeenschap heeft rondgelopen, weet dat de rechtenstudie daar de allerslechte reputatie heeft - op grond van deze gegevens . En wie naar de daadwerkelijke output kijkt, ziet onmiddellijk dat economen op zijn minst net zo slecht functioneren .

Het beeld is nu volkomen duidelijk: de bestuurlijke en economische top vormt een groot netwerk, dat in stand wordt gehouden middels al bestaande bindingen en banden opgedaan tijdens studie, waarbij de studiekeuze bepaald wordt door de mogelijkheid tot het leggen van die banden. De studies van voornamelijk rechten en economie zijn dus essentieel is het topnetwerk, omdat ze een mogelijkheid bieden het topnetwerk te onderhouden, onder de schijn van het kweken van kwaliteit in algemene zin. Dat laatste is dus volkomen bezijden de waarheid, een werkelijkheid redelijk bekend in de academische wereld, maar volkomen onbekend daarbuiten.

In feite is zowel de bestuurlijke als bedrijf in het geheel niet goed voorbereid voor het leiden van grote, hiërarchische organisaties, behalve in het opzicht van het onderhouden van contacten, en aanverwante sociale vaardigheden. Het is dan ook geen wonder dat zowel op het bestuurlijke als het bedrijfsmatige vlak er een grote inertie en gebrek aan innovatiekracht valt te constateren, en wel zodanig groot dat het zelfs binnen de top bij een enkeling aan het opvallen is . Het bedrijfsmatige aspect daaraan is het eerst opgevallen, leidende tot een poging vanuit de top daar iets aan te doen, maar onder gebruik van dezelfde middelen als men in die top gewend is, en dus volkomen ineffectief zijn .
   Hetzelfde geldt voor de bestuurlijk inrichting van Nederland, maar de falens daarvan vallen minder op, omdat er geen directe geldbedragen aan verbonden zijn. Maar het is deze onderliggende bestuurlijke zwakte van juristen en economen die deel van de redenen zijn waardoor in Nederland er een groeiend gevoel is van verval van de maatschappij, mede door de afbraak van allerlei gemeenschappelijke maatschappelijke voorzieningen.

Deze discrepantie tussen capaciteiten en positie benadeelt de maatschappij op nog een tweede manier: naast het slechte bestuur van de maatschappij, voorkomt het dat mensen die wel de nodige capaciteiten hebben de hen toekomende posities wel krijgen. Dat is in strijd met twee belangrijke uitgangspunten van een democratische en rechtvaardige maatschappij: werk naar capaciteit en loon naar werken.

Het topnetwerk heeft twee verdedigingsmechanismen tegen dit soort aanvallen op hun positie: het eerste is de onbewuste aanname of bewuste suggestie dat ze hun positie waard zijn, omdat ze deel uitmaken van het topnetwerk. In een enkel woord heet dit aristocratie. Het is de moderne-tijdse vorm van monarchie: het bezit van macht op grond van geslacht. De nieuwe vorm is natuurlijk even ongeldig als de oude.
    Het tweede verdedigingsmechanisme is geen eigen mechanisme, maar een gebrek eraan: het gebrek aan besef van de schade of  het nadeel dat men de maatschappij in het algemeen en vele van haar individuele leden in het bijzonder aandoet - de extreme vorm van dit verschijnsel heet psychopathie, en het inmiddels onderzocht dat dit meer voorkomt naarmate men dichter bij de top . 

Sommigen zullen dit harde worden vinden, en dat zijn het. Maar de geschiedenis heeft uitvoerig bewezen dat dit soort gevestigde netwerken nooit uit zichzelf afstand doet van hun macht. Door het benoemen als de schurken die het zijn - witte-boorden schurken maar desalniettemin schurken - probeert de redactie bij te dragen aan de bewustwording van deze processen, hopende om een residu van eergevoel bij dit soort mensen. Of dat het zal leiden tot een van die zeldzame historische processen: een nomenclatura die op vreedzame wijze afstand doet van haar macht.


Naar Houding top V , Sociologie lijst , Sociologie overzicht  , of site home .