Bronnen bij Sociologische krachten: conformisme, voorbeelden

Conformisme is de wetenschappelijke naam voor het alom bekende verschijnsel dat mensen achter elkaar aanlopen. Letterlijk. En het slaat ook op allerlei houdingen en opvattingen, maar is dan wat omstredener - er is een klasse van mensen die welbewuste pogingen doen om niet conformistisch te zijn, en zich daarin meestal conformeren met soortgenoten - zichzelf daarmee tegensprekende en enigszins belachelijk makende.

De eerste experimenten aan het verschijnsel van conformisme zijn gedaan door Solomon Asch, zie hier  . In Beslissingen  wordt een wat gewijzigde vorm ervan gebruikt: in het experiment vult men een kamer met enkele tientallen vrijwilligers, die een scherm te zien krijgen met daarop de volgende afbeelding:

Aan de zaal wordt gevraagd: welk van de staafjes in het linker diagram is even lang als het staafje in het rechter diagram? Het is niet al te opzichtig maar toch wel redelijk duidelijk dat dit het middelste is. Vervolgens wordt de zaal geïnstrueerd om foutief te antwoorden: het linkerstaafje. In de zaal wordt de proefpersoon binnen gelaten, die niets weet van de afspraak. De vraag wordt weer gesteld: welk van de staafjes in het rechter diagram is even lang als dat in het linker diagram? De zaal antwoordt openlijk foutief: de linker. Wat doet de proefpersoon: stemt hij op het juiste staafje: de middelste, of volgt hij de meerderheid in hun foute keuze? Oftewel: volgt hij zijn verstand, of zijn emoties? Het antwoord na het doen van een aantal van deze tests is: circa tachtig procent van de mensen volgt de meerderheid, en kiest voor het foute staafje. Dat is conformisme.

"Conformisme" is de term die min of meer vanuit het perspectief van de psychologie naar het verschijnsel kijkt. Vanuit de sociologie is die term natuurlijk gewoon "groepsgedrag". Een sociologische groep kenmerkt zich door gezamenlijke gedragingen, en conformisme is één van de manieren waarop de gedragingen gezamenlijk worden.
 
Voorgaande uitspraken zijn vanuit een wetenschappelijke benadering van de sociologie volstrekt open deuren. In de huidige reguliere sociologie is zelfs het begrip "groep" omstreden. Het si dan ook zeldzaam om het verschijnsel van "conformisme" als zodanig expliciet besproken te zien. Natuurlijk is er een overdaad van groepsgedrag in de praktijk. Daarvan hier en paar voorbeelden, die slechts dienen als aanwijzer voor de lezer om zelf de rest in te vullen - zelfs een enigszins inclusief overzicht van het optreden van conformisme is onmogelijk in verband met ruimte- en tijdbeslag (de Volkskrant, 20-05-2011):
  Onafhankelijk adviseurs praten elkaar na

Hoe meer onafhankelijk adviezen overheden en andere beslissers inwinnen, des te verder drijft men weg van de beste oplossing. Een opmerkelijk Zwitsers sociologie-experiment heeft dat voor het eerst aangetoond.   ...  
    De Zwitsers speelden de situatie na door 144 studenten te laten raden naar weetjes, zoals de lengte van de Zwitserse grens. Zodra de proefpersonen elkaars (foute) - giswerk kenden, stemden ze hun antwoorden op elkaar af.

De onderzoekers noemen nog wat conclusies:
   'Meerdere adviezen kunnen grondig misleiden, omdat nauw overeenkomende, schijnbaar onafhankelijk adviezen zekerheid uitstralen, ondanks de grote afwijkingen van de werkelijke oplossing,' schrijft onderzoeker Jan Lorenz van ETH Zurich met drie collega's in het vakblad PNAS. Volgens hen wordt hiermee verklaard waarom overheden, beursanalisten en internationale organisaties er soms zo vreselijk naast zitten.
    Het probleem is dat adviseurs altijd wet een idee hebben van wat andere adviesclubs hebben bevonden. Daardoor stemmen ze hun mening onbewust op elkaar af. De uitkomst lijkt daardoor steeds eensgezinder, maar zit steeds verder naast de waarheid.

Dat laatste is een gevolg van een ander reeks onderzoeken, naar de uitkomst van het giswerk van een grote groep mensen naar een waarneembaar feit uit de werkelijkheid -het standaardvoorbeeld zijnde het gewicht van een koe (of varken of zoiets). Naarmate je dat door meer mensen laat doen, klopt de gemiddelde uitkomst beter met de werkelijkheid, en is ook beter dan van "deskundigen" als boeren. Waarbij de clou dus zit in het aantal. Als de deelnemers elkaar uitkomsten kunnen zien, oordelen ze niet meer onafhankelijk maar conformistisch, en neemt effectief het aantal onafhankelijke deelnemers sterk af - de uitslag komt verder van de werkelijkheid.

Een overbekend voorbeeld van de afwijkingen veroorzaakt door conformisme is de financiële wereld (de Volkskrant, 06-08-2011, hoofdredactioneel commentaar, door Fokke Obbema):
  Financieel kuddegedrag

Nu de effectenbeurzen wekenlang verliezen hebben laten zien en er op donderdag zelfs sprake was van paniek, is koel blijven het devies. De vrees dat de Amerikaanse economie in een tweede recessie belandt, heeft zich als een virus verspreid. Die angst is vooralsnog overdreven.
    Alle aandacht ging de afgelopen weken uit naar de schuldproblemen van overheden - zowel de Verenigde Staten als de eurolanden worstelen daarmee. ...
    Duitsland, dit voorjaar nog geroemd als trekpaard van de hele eurozone, zag zijn economische wonder steeds aardser worden. ...
    Die negatieve signalen droegen bij aan het doorslaan van de stoppen op donderdag ...
    Toch is het overdreven het einde der tijden te vrezen. De wereldeconomie groeit nog altijd ...
    Een dubbele dip is er dus nog niet, en we moeten die onszelf ook niet aanpraten. Op de financiële markten met hun kuddegedrag dreigt dit een selffulfilling prophecy te worden. ...

Waarbij het duidelijk is dat de auteur dit als een bekend gegeven beschouwd: door kuddegedrag, conformisme, reageren financiële markten altijd disproportioneel op kleine veranderingen in de markt uitleg of detail .

De processen beschreven aangaande financiële markten zijn natuurlijk dezelfde als die bij algemene sociologische interacties (de Volkskrant, 06-07-2013, door Asha ten Broeke, wetenschapsjournalist):
  Groepsdier met antenne

Zonder dat we er erg in hebben, gedragen we ons 'normaal'. Ook als de normen verschuiven, passen we ons tamelijk geruisloos aan, constateert Asha ten Broeke. Hoe werkt dat?


...    De reden dat we zo gevoelig zijn voor wat normaal is, zit hem in onze collectieve natuur. Mensen zijn groepsdieren. Natuurlijk, sommigen hebben er lol in om net even af te wijken, maar doorgaans niet zoveel dat je uit de groep gejoept wordt. Zoals wetenschappers Paul de Beer (Universiteit van Amsterdam) en Ferry Koster (Erasmus Universiteit) in hun boek Sticking together or falling apart schrijven: 'Ook al maken mensen hun eigen keuzes, ze kiezen er vaak, bewust of onbewust, voor om de zwerm te volgen. Kort gezegd, de mens is nog steeds voor het grootste deel een sociaal dier, een lid van de kudde, en zal dat ook blijven.'
    Het gevolg van dit kuddedierzijn is dat we een onbewuste antenne hebben voor wat normaal is in een samenleving. ...

Dit kan beter anders geformuleerd worden: bij het ontwikkelen en evolueren van het kuddegedrag, hoort het ontwikkelen en evolueren van een antenne voor anderen.
  Zodra een nieuwe norm zich aandient, slurpen we die op zoals een stukje keukenrol een druppel ranja opneemt. Vaak zonder nadenken wordt de norm onderdeel van onszelf. Zodat je op een ochtend ineens denkt: wat nou als ik me een tijdje niet scheer? En het voelt alsof de plotselinge behoefte aan extra gezichtsbeharing (of een superstrakke spijkerbroek, of de Hunger Games-trilogie) helemaal uit jezelf komt, terwijl je je eigenlijk aanpast aan een nieuw normaal dat al een tijdje rondfluistert.

Of, zoals geformuleerd in Financiële markten, kuddegedrag uitleg of detail : de kudde beweegt eerst naar links, en dan als geheel naar rechts. Wat hier beschreven wordt is de situatie van de verandering van kuddegedrag: hoe de overgang van "naar links" naar "naar rechts" plaatsvindt. Omdat dat altijd een grote massa betreft, moet het, als het snel wil gaan, wel een exponentieel groeiproces zijn uitleg of detail , dat wil zeggen: een proces waar de verandering zichzelf versterkt in plaats van tegenwerkt, zoals bij evenwichtstoestanden uitleg of detail . Hier dus in de vorm van een "modeverschijnsel", dat gestart kan worden door een enkel individu dat ineens iets doet dat opvalt en aanspreekt.


Naar Psychologische krachten  , of site home  .

8 jul.2013