De historie van het Rijnlandmodel als alternatief voor het AnglicismeVoordat de ideeën achter de twee modellen besproken worden, eerst een stukje geschiedenis, want de manier waarop iets tot stand komt zegt vaak veel over de processen die er achter steken. De moderne westerse maatschappij is min of meer geboren in Engeland als gevolg van de industriële revolutie. Hoe dat eruit zag is in niet mis te verstane termen beschreven door Dickens, en als het voor de werkers niet hetzelfde was als een vorm van slavernij, dan zit het toch heel bij het horige-schap. Om daar verbetering in te brengen van dit niveau naar dat van gewone armoede was een heftige strijd voor nodig, zoals kort beschreven hier
. De weg van dat punt naar de moderne maatschappij waarin de rol van de werkers
gestegen is via arbeiders naar werknemers is een lange geweest, en een van harde
sociale strijd. De verworvenheden van de sociale zekerheid zijn een redelijk
recente toevoeging, van na de Tweede Wereldoorlog, uit een tijd dat de sfeer in
maatschappij een van solidariteit was als gevolg van die oorlog en de
gezamenlijke inspanningen die nodig waren om de vernielingen van de oorlog weer
op te bouwen. Tot dit punt, rond de jaren zeventig van de twintigste eeuw, was er sprake van een ontwikkeling in eenzelfde richting. Ergens rond die tijd begon de ontwikkeling van die lijn af te buigen met het ontstaan van de cultuur van het individualisme in de jaren tachtig. Die cultuur kwam van het continent waar veel van de meer ondernemende Europeanen heen waren gevlucht vanuit het destijds ook als overbevolkt beschouwde Europa, de definitie van overbevolking hier zijnde dat er meer mensen waren dan werk. Al die ondernemende mensen bij elkaar vormden een cultuur waar een eigen verantwoordelijkheid een veel sterker positie had ten opzichte van wederzijdse zorg dan in Europa. Met de Amerikaanse overheersing van de wereld na de Tweede Wereldoorlog en de toegenomen reismogelijkheden kreeg Europa steeds meer te maken met deze cultuurhouding. Ook binnen Europa ontstond een sterke impuls voor het individualisme middels de langdurige overheersing van de Engelse politiek door de conservatieven en haar vocale voorvrouw Margeret Thatcher. Het feit dat zowel Engeland als Amerika Engelssprekend zijn heeft geleid tot de naamgeving van het complex van individualisme, liberalisme en kapitalisme als het Angelsaksische model. De beweging in de richting van het Angelsaksische model heeft twee à drie decennia zonder grote problemen stand kunnen houden, omdat de economie als geheel hard groeide, en iedereen er op vooruit ging. Vrijwel tegelijkertijd dat het stokken van die groei eind twintigste eeuw, begonnen de problemen met het Anglicisme: de top van de maatschappij bleef vooruitgaan, terwijl de werkende bevolking stil stond, of zelfs licht achteruit ging. Omdat de top, bij monde van politiek en werkgeverswoordvoerders, de stilstand voor de werknemers begeleide met een beroep op solidariteit, en de opleiding van de bevolking in het algemeen ook voortdurend is toegenomen, is de tegenstelling tussen de oproepen voor solidariteit door de top tezamen met het onsolidaire gedrag van diezelfde top aan steeds meer mensen opgevallen. Dit is min of meer het punt van de huidige stand van zaken in de ontwikkeling van de Nederlandse maatschappij, en de West-Europese in het algemeen. De vraag is in welke richting we ons verder willen bewegen: voortgaan op de voorgaande pad in de richting van het Angelsaksische model, of een beweging terug naar het zorgzamere, Rijnlandse model.
De extremen van de keuze waar we dus voor staan zijn duidelijk. Een maatschappij
waarin de top ongebreideld kan groeien, de technologie gebruikt wordt om het
gewone werk zo veel mogelijk overbodig te maken, en wat er aan niet
automatiseerbaar werk overblijft te kleineren en uit te bannen, en dus een groot
deel van de bevolking te marginaliseren. Wie wil weten hoe zijn maatschappij
eruit ziet, wordt aangeraden het boek De grote pianola (Player Piano)
van Kurt Vonnegut te lezen. De status van wat in dat boek als 'werknemer' wordt
omschreven, wordt door de bezoekende vorst op grond van de omschrijving juister
gedetermineerd als die van slaaf. De werkorganisatie binnen de fabriek lijkt op
de droomwens ooit uit gesproken door een Nederlandse ondernemer (waarschijnlijk
Morris Tabaksblat, in zijn toenmalige functie als algemeen directeur van
Unilever): een fabriek bestaand uit alleen machines, bewaakt door een man met
een hond - de man om te waken tegen binnendringers, en de hond om te waken
dat de man met zijn handen van de machines afblijft. Dit is waar de
Angelsaksische maatschappij naar toe beweegt. Of in de termen van VVD-socioloog
Hoefnagel: 'Het kapitalisme ... gaat nu eenmaal vanzelf op zoek naar
maximale winst, ook als die ten koste van de gezondheid van de werknemer behaald
wordt.', laat staan zijn werk
Het alternatief is de Rijnlandse maatschappij. In de Rijnlandse maatschappij staat niet het geld, maar het welbevinden centraal. Als in de Rijnlandse maatschappij werkzaamheden geautomatiseerd worden, is dat om werk dat mensen niet willen doen over te nemen. Werk waar mensen bevrediging in vinden wordt niet geautomatiseerd. Als iemand de producten of diensten van dit soort werkzaamheden goedkoper aanbiedt met behulp van automatisering of mechanisatie, worden deze producten niet gekocht door de burgers van die maatschappij, omdat die producten minderwaardig zijn. Om deze staat van verlichting te bereiken, zijn ongetwijfeld een aantal tussenstappen nodig. Het is ook waarschijnlijk dat bij een aantal van die tussenstappen wettelijke verboden noodzakelijk zijn. Deze verboden hebben dezelfde morele status als het verbod op het doden van een medemens. Het laatste is het beroven van een mens van zijn leven, het eerste is het beroven van een mens van de zin van zijn leven. Het eerste is op zijn minst even erg als het laatste. Wie deze conclusie wat ver lijkt gaan, wordt nogmaals aangeraden het eerder genoemde boek van Vonnegut te lezen: de literator kan zoiets beter schetsen dan de rationele mens die kan beredeneren.
Dit als korte beschrijving van de geschiedenis van het Rijnlandmodel. De
geschiedenis van het Anglicisme hoeft eigenlijk nog veel minder uitweiding,
omdat het gebaseerd is op de aloude opvatting van het recht van de sterkste, en
die geschiedenis is bekend genoeg: koning, keizer, admiraal, dictators zijn het
allemaal; voor wat extra detail, zie de link onder.
|
