De misdadige natuur

In de zestiger jaren kwam de maatschappelijke verklaring in zwang: de maatschappij was slecht, en de misdadiger slechts een onschuldige exponent van door maatschappelijke slechtheid veroorzaakte driften. In zijn meest extreme vorm: het bestaan van rijk en arm geeft recht op stelen - die mogelijke relatie tussen misdaad en maatschappelijke omstandigheden wordt behandeld in een ander artikel .

Aan het einde van het eerste decennium van de 21ste eeuw begint een beetje sleet te komen in dit extremisme, te beginnen met de erkenning van het bestaan van mogelijk psychische oorzaken van misdaad binnen het individu zelf .

Een voorloper van deze trend was de impliciete en soms expliciete aanname dat criminelen lijden aan een gebrek aan eigenwaarde. Tot hun verbazing hebben onderzoekers van vooral zware misdadigers gevonden dat het omgekeerde het geval is (onderzoek gepubliceerd in Scientific American, onbekend nummer; voor andere bronnen, zie hier ). De onderzochte misdadigers bleken vrijwel allemaal te lijden aan een sterk gevoel van eigenwaarde, meestal gepaard gaande met een zwak gevoel van empathie. Het sterke gevoel van eigenwaarde zorgt ervoor dat ze zich snel gekwetst voelen in hun eigenwaarde, en het zwakke gevoel voor empathie maakt dat ze het gekwetst zijn op pijnlijke wijze afreageren op medemensen .

De onderzoekers wijzen ook op het bestaan van theorieën die stellen dat het sterke gevoel van eigenwaarde gebaseerd op een of ander verborgen gevoel van inferioriteit. Ook daar hebben ze onderzoek naar gedaan, maar dit hebben ze niet terug kunnen vinden. Bovendien stellen ze dat waar dit gevoel voor inferioriteit in het handelen en ook de onderzoekspraktijk niet merkbaar is, het het meest zinvol is uit te gaan van datgene dat je wel kan zien.

De aanname van het bestaan van een sterk gevoel van eigenwaarde past ook uitstekend in alle mogelijke aspecten van misdaad. Waarom wordt iemand misdadiger? Het romantische beeld is dat van de armoedzaaier die geen geld heeft om brood voor zijn bloedjes van kinderen te kopen. Dit beeld is in tegenspraak met de praktijk dat misdaad in rijker wordende landen juist toeneemt in plaats van daalt. Bovendien is er niet minder misdaad in landen als Nederland, die een zodanig sociaal stelsel hebben dat niemand hongerende bloedjes van kinderen hoeft te hebben.

Waar er geen materiële behoeft aan misdaad is, is er dus een psychische. Welke deze psychische noodzaken zijn valt af te leiden aan de zaken waar de geslaagde misdadiger zijn geld aan besteed. Dat zijn als allereerste een snelle auto, dan een snelle boot, en dan wat burgerlijker zaken als een groot huis en dergelijke. Maar wat ook opvalt is dat het hebben van deze zaken meestal niet genoeg is om uit de misdaad te stappen. Meestal blijft men doorgaan met het beroep, ook al brengt dat het risico van een snelle dood met zich mee.

De aankopen die de misdadiger doet zijn de symbolen van maatschappelijk succes in de westerse maatschappij. De psychische behoefte van de misdadiger is dus die van succes, en liefst maatschappelijk succes. Dat is volledig in overeenstemming met de aanname van het sterke gevoel van eigenwaarde: dat gevoel vraagt om erkenning als maatschappelijk geslaagd.

Maar lang niet iedereen met een sterk gevoel voor eigenwaarde en een sterke hang naar maatschappelijk succes wordt misdadiger. Er zijn dus nog een paar factoren bepalend in het worden van misdadiger. Al genoemd is een zwak gevoel van empathie. Dat is niet meer dan logisch: de misdadiger moet niet beseffen dat hij datgene wat hij zelf zo graag wil afneemt van iemand anders, waarvan hij zou moeten denken dat die ander dat net zo graag wil. Dat laatste kan hij dus niet - de leeuw kan geen empathie hebben voor de gazelle, want dan sterft hij van de honger.

En een andere belangrijke factor ligt in het capaciteitenspectrum van de misdadiger. Iemand met capaciteiten die geschikt zijn voor een geslaagd functioneren in de gewone maatschappij heeft weinig behoefte aan een misdadige carrière, omdat slagen op de gewone maatschappelijk manier gemakkelijker is, en als succes beter toonbaar. De misdadiger heeft vrijwel altijd een capaciteitenspectrum dat slecht overeen komt met dat noodzakelijk voor een gewone maatschappelijke carrière. Een belangrijke component daarin is een meestal niet erg hoge intelligentie, tegenwoordig een van de belangrijkste indicatoren voor maatschappelijk succes.

Uit deze observaties zijn een aantal praktische conclusies te trekken. De meest voor de hand liggende is dat een van de standaardbehandelingen van misdadigers: het verbeteren van hun zelfvertrouwen, geen zin heeft. Een tweede is bij de preventie van misdadigheid: de indicatoren zijn dus vooral een sterk gevoel van eigenwaarde gepaard met een zwak gevoel van empathie, en dat gecombineerd met barrières om de behoefte aan succes in de gewone maatschappij te vinden.

Deze conclusies worden bevestigd door de praktijk. De meest socialiserende behandeling van mensen met criminele neigingen is dienstname in het leger. Het leger werkt in twee stappen: eerst wordt het bestaande gevoel van zelfrespect afgebroken. Nieuwelingen wordt vrijwel alle uitingen van individualiteit verboden. Daarbij worden ze in de groep van degenen die het proces al deel hebben doorlopen geïntegreerd. Vervolgens wordt hun zelfvertrouwen weer opgebouwd, gebaseerd op hun functioneren in die groep. Het best gebeurt dit natuurlijk in een omgeving waar samenwerking noodzakelijk is en zijn vruchten direct zichtbaar afwerpt - hiervoor pleit het Rijnlandse model voor het penitentiaire equivalent van de zorgboerderij : de gevangenis-boerderij (of bouwplaats) . Het doel: egoïstisch zelfvertrouwen wordt vervangen door sociaal zelfvertrouwen.

Dit voorstel voor behandeling van misdadigers is voornamelijk effectief voor jongeren en niet al te zware gevallen. Zware misdadigers vallen hierbuiten, en worden apart behandeld .
 

Naar Goed en kwaad , Psychologie lijst , Psychologie overzicht , of site home .