Toelichting bij Cultuurdiscussie: Gray

Voor we het interview met prominent filosoof John Gray gaan analyseren, bedenk dan als eerste dat dit soort mensen, succesvolle filosofen, erg goed zijn in het verbaliseren, dat wil zeggen: in het met woorden uitdrukken van hun meningen. Bedenk als tweede de kwaliteit van die verbalisatie (de vorm) geen enkele relatie heeft met de juistheid van hun beweringen (de inhoud), aangezien filosofen hun beweringen zelden toetsen aan de werkelijkheid.

Zo is bijvoorbeeld Gray's mening over het onderhavige onderwerp, de vernietiging van het geloof in vooruitgang, een bekende en aloude opvatting, waarvan men de waarde vooraf al snel kan toetsen aan de hand van de lijst voorspellingen in Technologie en vooruitgang   - een lijst die ten eerste laat zien waaruit vooruitgang bestaat, en ten tweede hoe lang men het al mis heeft over die vooruitgang.

Verder zijn filosofen van nature geschoold in de trucs van de retorica, waarvan hieronder ook een aantal mooie exemplaren zijn te zien, bijvoorbeeld een versie van de beruchte jas-pas-tas drogreden .

Hieronder is een deel van het artikel gegeven, waarna een aantal significante uitspraken los worden geanalyseerd:
 

Uit: De Volkskrant, 11-12-2004, interview met John Gray door Peter Giesen

De nieuwe utopie

Steeds luider klinkt de eis dat moslims de westerse waarden moeten omhelzen. Een rampzalig antwoord op het terrorisme, meent de filosoof John Gray. 'Dan doe je precies wat Al Qa'ìda wil: een oorlog tussen beschavingen in Europa.'

In tijden van angst en terreur grijpt de mens terug op simpele schema's, zegt de Britse filosoof John Gray. Aan de ene kant hebben we de Verlichting, de superieure westerse cultuur van individuele vrijheid en democratie. En aan de andere kant de islam, die de Verlichting niet heeft doorgemaakt en in de Middeleeuwen is blijven steken. Het conflict is helder: de Verlichte mens meet met alle middelen strijden tegen de barbarij van de islam.
    Dit schema is onjuist, zegt Gray, die vorige week in Amsterdam was voor de Thomas More-lezing (georganiseerd door het Soeterbeeck Programma van de Radboud Universiteit Nijmegen). Volgens Gray ligt de kern van het Verlichtingsdenken in het geloof dat de mens, met behulp van wetenschap en rede, een betere wereld kan scheppen, beter dan alles wat hij daarvoor gekend heeft. Deze gedachte heeft niet alleen geleid tot vrijheid en democratie, maar ook tot massamoord. Het communisme was een typisch Verlichte ideologie. Wie de betere wereld in de weg stond, werd zonder pardon geliquideerd als een nutteloos residu van het verleden.
    De 20ste eeuw was een slechte eeuw voor de Verlichting. De gedachte dat wetenschap-pelijke vooruitgang vanzelf tot maatschappelijke vooruitgang zou leiden, werd meedogenloos gelogenstraft door wereldoorlogen en concentratiekampen. Aan het begin van de 21ste eeuw staat een andere centrale Verlichtingsgedachte - de idee dat religie vanzelf verdwijnt als de wetenschap oprukt - zwaar onder druk. Overal ter wereld is de religie, en het religieus fundamentalisme, in opmars. Ook in de Verenigde Staten, het land met de beste universiteiten ter wereld.
    'In deze omstandigheden is het onvermijdelijk dat de Verlichting zelf een fundamentalistische beweging creëert. Net als hun christelijke en islamitische tegenhangers proberen de Verlichtingsfundamentalisten een geloof te herwinnen, dat vernietigd is door de geschiedenis, namelijk het geloof in de vooruitgang', aldus Gray in zijn Thomas More-lezing.
    De Verlichtingsfundamentalisten geven niet alleen een slordige, 'zwaar gecensureerde' versie van de Verlichting, aldus Gray, hun ideologie is ook gevaarlijk. De Amerikaanse neoconser-vatieven geloven in een mondiale democratische revolutie, en aarzelen niet om die met shock and awe-bombardementen te bevorderen.
    En in West-Europa geven Verlichtingsfundamentalisten een verkeerd, en potentieel rampzalig antwoord op de dreiging van de islamitische terreur. Zij vinden dat alle moslims de liberale waarden van het Westen moeten omhelzen. 'Maar een algemene aanval op de islam in Europa zou een verschrikkelijke fout zijn. Dan doe je precies wat Al Qa'ida wil: een oorlog tussen beschavingen in Europa', zegt Gray.
    Europa dreigt volgens heen ten prooi te vallen aan een nieuwe utopie, deze keer van liberale makelij: de gedachte dat we weer gelukkig zullen zijn als iedereen onze liberale waarden zal onderschrijven. We zijn echter gedwongen om met totaal verschillende bevolkingsgroepen samen te leven, of we dat nou leuk vinden of niet. Daarom kan Europa zich beter richten op de vreedzame coëxistentie van groepen met verschillende waarden,
'Het Verlichtingsfundamentalisme herleeft, vooral in landen als Nederland en Frankrijk. Als de islam Europees wil worden, zeggen deze mensen, moet zij de de Verlichting omhelzen of incorporeren.
    'Deze opvatting zie ik als een uiting van morele paniek, die ontstaan is omdat eerdere verwachtingen van de Verlichting niet zijn uitgekomen. Verwacht werd immers dat immigratie automatisch tot assimilatie in de Europese samenleving zou leiden. Dat is een typische Verlichtingsgedachte. Zij gaat ervan uit dat de geschiedenis onvermijdelijk in de richting van een liberale democratie gaat, of dat er iets natuurlijks, iets inherent aantrekkelijks schuilt in liberale waarden.
    'Die gedachte lag ook ten grondslag aan het multiculturalisme. Al die verschillende culturen en leefstijlen zouden uiteindelijk worden ingedamd door liberale waarden. Dat is onjuist gebleken. Een behoorlijk deel van de immigranten omhelst deze waarden niet. Sommige verwerpen ze zelfs.
    'Die ontdekking heeft geleid tot een sterkere nadruk op de waarden van de Verlichting. Nu moeten we strenger en dogmatischer zijn. Nu moeten we mensen dwingen tot integratie. Volgens mij is die gedachte even verkeerd als het multiculturalisme.'

Maar sommige liberale waarden zijn toch superieur? Denk aan de vrijheid van meningsuiting of de rechten voor vrouwen of homo's.
'Ik deel die liberale waarden. Maar je kunt mensen er niet toe dwingen. Dat is alleen al onmogelijk omdat een heleboel autochtone Europeanen die waarden ook niet delen. Er zijn veel traditionele christenen of orthodoxe joden die gekant zijn tegen seksuele vrijheid en homoseksualiteit. Er zijn ook veel Europese fundamentalisten, hoewel niet zo veel als in de Verenigde Staten.
    'Het idee dat je islamitische immigranten kunt dwingen om een kunstmatig geconstrueerde versie van de Verlichting te omhelzen, terwijl een groot deel van de Europese bevolking die afwijst, vind ik belachelijk.'

Een samenleving moet toch gemeenschappelijke waarden delen? We kunnen toch geen compromissen sluiten niet imams die vinden dat je geen kritiek op de islam mag leveren?
'Er zijn conventies en morele praktijken waarover je niet kunt onderhandelen. Ze hebben te maken met tolerantie, vrijheid van meningsuiting en beschaafd leven. Maar ze zijn niet identiek aan liberale waarden. Orthodoxe joden hebben generaties lang in harmonie met hun omgeving geleefd, zonder zelf de liberale waarden te onderschrijven. Maar ze probeerden hun buren niet aan te vallen of te bekeren.
    `Zelf geloof ik dat homoseksualiteit een seksuele voorkeur is, en ben ik voorstander van euthanasie. Maar er zijn ook mensen die zeggen: nee, dat is absoluut verkeerd. Ik ben voorstander van een samenleving die is gebaseerd op vreedzame coëxistentie. Sommige ziekenhuizen zullen euthanasie toestaan, andere niet. Sommige scholen leren dat homoseksualiteit een voorkeur is, andere onderwijzen een meer traditionele moraal.
    'Maar je hebt onderliggende normen nodig die de vrede garanderen. Geen moord, geen vervolging, geen bemoeienis met de vrijheid van meningsuiting of andermans levensstijl. Ik geloof dat de moord op Theo van Gogh niet primair een aanval op de vrijheid van meningsuiting was, maar een aanval op de voorwaarden voor vreedzame coëxistentie. Immigranten moeten die voorwaarden accepteren.'

Maar wat betekent dat in de praktijk? Moord is niet acceptabel, daar is iedereen het over eens. Maar moet je bijvoorbeeld moskeeën sluiten waar een radicale boodschap wordt verkondigd?
'Als imams anderen met de dood bedreigen zeker. Wie een misdrijf pleegt, moet vervolgd worden. Het is essentieel dat degenen die de vreedzame coëxistentie bedreigen, worden aangepakt, of dat nu radicale islamieten of blanke racisten zijn. Persoonlijke vrijheid en tolerantie zijn bijproducten van de vrede. En de vrede vereist een sterke staat die zijn burgers beschermt.'

In Nederland bracht een groep jonge moslims een antihomopamflet uit. Moet je dat verbieden?
'Ze hebben het recht zo'n pamflet uit te brengen. Als ze verder gaan, door homo's te bedreigen, zich met hun leven te besnoeien of geweld te plegen, dan moeten ze worden aangepakt. Maar als alles wat ze zeggen is: wij geloven dat homoseksualiteit verkeerd is, wij zullen het niet praktiseren en in onze moskeeën veroordelen, dan zeggen ze alleen wat ex-eurocommissaris Buttiglione zei, en met hem talloze traditionele christenen en joden.'

Maar een klimaat van homofobie kan toch tot geweld leiden?
'Dat zou kunnen, en dat geweld moet je bestrijden. Maar de oplossing voor een verdeelde samenleving ligt niet in de hegemonie van één systeem van waarden. Je moet juist de voorwaarden creëren waaronder mensen met totaal verschillende waarden kunnen leven.'
'Als je verder gaat, zullen moslims zeggen: zijn conservatieve christenen ooit op deze manier aangevallen? Nee. je zult diepere verdeeldheid produceren, en meer intolerantie. Door die polarisatie zullen groepen die haat tegen homo's of moslims prediken, alleen maar populairder en extremer worden.
    Dat zou een vreselijke vergissing zijn. Ik onderschrijf de meeste liberale waarden. Maar liet idee dat we elke laatste hoek van de samenleving, ook die van islamitische immigranten, gedwongen moeten bekeren tot een recente versie van het Verlichtingsdenken, vind ik verkeerd.
    'We leven onder een reële dreiging van terreur, die in Europa vooral uit de islamitische hoek komt. Die moet je allereerst bestrijden door intensief politiewerk. Het is geen oorlog, want het terrorisme vormt geen strategische bedreiging voor de westerse wereld. Conventionele oorlogvoering helpt niet en maakt het probleem vaak alleen maar erger, zoals je ziet in Tsjetsjenië en Irak.
    'Maar de sleutel is het isoleren van terroristen van hun gemeenschappen. Als je zegt: aan de ene kant hebben we de Verlichting en aan de andere kant de islam, dan doe je precies wat terroristen willen.'

Grays visie van vreedzame coëxistentie is bescheiden, en volgens sommigen wellicht zelfs laf, omdat zij de confrontatie met de islam uit de weg gaat. Maar Gray noemt zichzelf slechts een realist, die wil waarschuwen tegen de overspannen verwachtingen van de Verlichting.
    Wetenschappelijke vooruitgang leidt niet tot maatschappelijke en ethische vooruitgang, is zijn stokpaardje. De mens bedenkt steeds vernuftiger apparaten, maar zijn aard zal niet veranderen. 'Ik ben een aanhanger van een zeer onmodieuze gedachte, die van de menselijke natuur', zei Gray in een publiek interview na de Thomas More-lezing.
    'Een jaar of twintig geleden zei een Britse filosoof tegen me: ik heb van mijn kat een veganist gemaakt. Dan heb je wel sterke argumenten gehad, antwoordde ik. Maar hij was heel serieus: zijn kat raakte geen dierlijk voedsel meer aan. Maar gaat je kat ook naar buiten, vroeg ik toen. Dat bleek het geval, dus zo veganistisch zal die kat niet geweest zijn. Een kat is een roofdier, niet omdat hij slechte rolmodellen heeft gehad, of omdat schurkenkatten hem ertoe hebben aangezet, maar omdat hij kat is. Zo heeft de mens ook een natuur, die in de loop der geschiedenis niet veel veranderd is.'   ...
     Het Verlichtingsfundamentalisme droomt van de ideale samenleving, waarin de gespletenheid van de mens is opgeheven. Dat maakt de Verlichtingsfundamentalisten gevaarlijk, vindt Gray. Zij dromen van eenheid, van een samenleving waarin alle conflicten zijn opgelost. In werkelijkheid moet de mens juist leren leven met conflicten.

Is uw ideaal van vreedzame coëxistentie niet onverschillig? In de moslimwereld worden vrouwen en homo's onderdrukt. Die laten we dan in de steek.
'Dat ontken ik niet. Elke gemeenschap, elke cultuur, onderdrukt minderheden. Maar lang niet alle islamitische vrouwen zullen het er mee eens zijn als je liberale waarden oplegt aan hun gemeenschap. Zij zullen in verzet komen.
    'We moeten in elk geval de mogelijkheid bieden om de gemeenschap te verlaten. Maar je kunt niet met de stoomwals een liberale cultuur creëren. Dat is een recept voor een eeuwigdurende burgeroorlog.   ...


Biografie John Gray
...
1984 Schrijft Hayek on liberty. In de jaren tachtig is hij aanvankelijk aanhanger van Margaret Thatcher
...


Analyse IRP. De citaten zijn in schuinschrift.

Aan de ene kant hebben we Verlichting, aan de andere kant de islam.
Daarmee plaatst Gray de verlichting naast de islam, dus te vergelijken met de islam, en dus gelijksoortig aan de islam. Dat is onjuist: er bestaat geen canon van de verlichting, het is een losse verzameling ideeën en groepen van ideeën. De islam heeft een enkele eenduidige canon: de koran. De verlichtingideeën zijn bediscussieerbaar volgens de verlichting. De koran is niet bediscussieerbaar volgens de islam

De kern van de Verlichting ligt in het geloof dat met behulp van rede en wetenschap een betere wereld kan worden geschapen.
Dit is onvolledig. Alle religies, inclusief de islam, geloven dat met hun canon een betere wereld wordt geschapen. Staande aan beide kanten van de vergelijking kan dit argument dus worden geschrapt. De opmerking van Gray is in deze context dus onjuist.

De Verlichtingsgedachte heeft geleid tot massamoord.
Dit is onvolledig: religie, inclusief de islam, heeft geleid tot veel meer massamoord, en in de laatste decennia is het de islam die aanleiding is voor de meeste massamoorden. Gray's bewering is dus ook impliciet onjuist: als massamoord ter sprake komt, dan moet het aan de andere kant van de vergelijking geïntroduceerd worden.

Het communisme is een typische verlichtingsideologie.
Er zijn overeenkomsten tussen verlichting en communisme, maar er zijn ook enorme verschillen. De verschillen zijn aanzienlijk groter dan de overeenkomsten, en de uitspraak van Gray dat communisme 'typisch' is, is dus onjuist.

Wie de betere wereld in de weg stond werd zonder pardon geliquideerd.
Dit is grotendeels onjuist: wat wel waar is, is dat wie de toenmalige machthebbers in de weg stond zonder pardon geliquideerd. Wat machthebbers doen heeft over het algemeen weinig tot niets te maken met de uitspraken die ze doen, of die nu van ideële of niet-ideële aard zijn.

De gedachte dat wetenschappelijke vooruitgang vanzelf tot maatschappelijke vooruitgang zou leiden werd meedogenloos gelogenstraft door wereldoorlogen en concentratiekampen.
Wereldoorlogen en concentratiekampen zijn absoluut geen producten van de nieuwe, door de wetenschap en verlichting nagestreefde wereld, maar van de oude door god (en andere denkwanen), machtswellust, en egoïsme beheerste wereld. Dat de door machtswellust en andere denkwanen beluste wereld de resultaten van de wetenschap en verlichting gebruikt, zegt des te meer over de kracht van die resultaten. Wat uit deze uitspraak (en zie ook verder) vooral blijkt, is dat John Gray zelf niet gelooft in het idee van maatschappelijke vooruitgang. Maar dat betekent in het geheel niet dat die maatschappelijke vooruitgang er niet is. Filosofen zijn gespecialiseerd in het relativeren van alles, inclusief alle resultaten en beweringen van de wetenschappen. Dit soort neiging kan het best als volgt worden bestreden: start een discussie over de relativiteit van de hardheid van beton, pak het hoofd van de filosoof die hierover wil discussiëren en sla dit hard tegen het beton. Discussier daarna verder over de hardheid van beton. Toegepast hier: plaats Gray in een omgeving van honderd jaar terug, inclusief alle maatschappelijke verworvenheden van toen, en laat hem daar een jaartje leven. Herneem daarna de discussie over de relativiteit van maatschappelijke vooruitgang. Helpt dit niet doe dan hetzelfde met tweehonderd jaar terug, enzovoort.

Aan het begin van de 21ste eeuw staat een andere centrale verlichtingsgedachte - de idee dat de religie vanzelf verdwijnt als de wetenschap oprukt - zwaar onder druk.
Weer een typische filosofenuitspraak: in de algemeenheid van de formulering worden essentiële details van de praktijk over het hoofd gezien. De praktijk is dat de verlichting altijd beperkt is geweest tot de westerse wereld. En binnen die westerse wereld tot een beperkte bovenlaag. De rest van de wereld is altijd vrijwel geheel religieus geweest, en kan dus moeilijk religieuzer zijn geworden. De westerse wereld kan opgedeeld worden in Europa en Amerika, en Europa volgt nog steeds de ontwikkeling van de ontkerkelijking. In Amerika is er altijd een tweedeling geweest, die de laatste jaren openlijker is geworden. Het is onduidelijk of er sprake is van een oprukken van religie, maar hier lijkt de ontkerkelijking tot staan gebracht.
Alles tezamen is er geen sprake van een verandering in de algemene trend van ontkerkelijking, alleen van een verhoging van de zichtbaarheid van religie, doordat de delen van de wereld überhaupt meer met elkaar in contact zijn gekomen. De bewering van Gray is dus grotendeels onjuist.

In deze omstandigheden is het onvermijdelijk dat de verlichting zelf een fundamentalistische beweging creëert.
De fundamentalistische Verlichtingsbeweging is een creatie van Gray. Het IRP stelt gewoon het tegendeel: er bestaat geen fundamentalistische Verlichtingsbeweging, want dat is een interne contradictie, er bestaan alleen verlichtingsaanhangers. Nu is het aan Gray om het bestaan van die beweging aan te tonen. Dan moet hij gaan refereren aan specifieke mensen en hun denkbeelden (zie ook verder). Dan kan over die denkbeelden gediscussieerd worden. En dan zal blijken dat er geen fundamentalistische Verlichtingsbeweging bestaat in de zin die Gray bedoeld, of anders zal hij nader moeten omschrijven wat hij bedoelt.

De Verlichtingfundamentalisten proberen hun geloof in de vooruitgang te herwinnen dat door de geschiedenis is vernietigd.
Hier staat dat iets (verlichtingsfundamentalisme) wat niet bestaat (zie boven), iets probeert te herstellen wat niet gebeurt is (zie boven). Deze uitspraak heeft dus dezelfde status als de discussie over het aantal engelen dat op de knop van een naald kan dansen.

De Verlichtingsfundamentalisten zeggen dat als de islam Europees wil worden, ze de verlichting moet omhelzen of incorporeren.
Dit is de eerste concrete uitspraak over het onderwerp van het artikel: de standpunten ven de verlichtingsaanhangers. Het is juist in de zin dat het bijna een tautologie is: het kenmerk van de Europese cultuur is haar grotere verlichtheid. Er staat niet dat de verlichtingsaanhangers zeggen dat de islam de verlichting geheel of deels móét incorporeren, maar alleen dat áls ze Europees willen worden, ze het moeten doen. Wat Gray niet noemt, maar wel het punt is waar het om gaat, is dat als ze het niet doen, ze volgens de verlichtingsaanhangers altijd buiten de hoofdstroom van de Europese maatschappij zullen blijven staan. Waarmee tevens gezegd wordt dat verlichtingsaanhangers willen dat Europa niet iets van zijn verlichtingswaarden zal inleveren. En dat is waar de discussie eigenlijk om gaat: willen we wat van onze verlichting inleveren, omdat de islamieten die hier zijn komen wonen niet onze hoeveelheid verlichting hebben. Deze vraag wordt door Gray zorgvuldig vermeden. En ondertussen beschuldigt hij degene die dit niet willen van verlichtingsfundamentalisme, en veroordeelt dit. Daarmee schaart hij zich de facto aan de kant van degenen die wel een deel van onze verlichtingswaarden willen inleveren.

De mens bedenkt steeds vernuftiger apparaten, maar zijn aard zal niet veranderen, en:
Zo heeft de mens ook een natuur, die in de loop der geschiedenis niet veel veranderd is.'
Een stelling die, indien juist, erop neerkomt dat homo neandertalis dezelfde natuur heeft als de huidige mens - oftewel: Gray is een volledig onkundig aangaande de rol en betekenis van evolutie, en is daarom een welbespraakte onbenul - zoals de meest hedendaagse filosofen.
    Degenen die zich geheel of gedeeltelijk in deze opvatting kunnen vinden, wordt aangeraden eerst het volgende artikel over Red-Eye, the Atavism of Roodoog de Primitieveling te lezen, dat dit soort uitspraken in hun algemeenheid op treffende wijze afhandelt. Het specifieke geval van Gray wordt in deze context nog verder geanalyseerd hier .

De rest van het artikel schetst Gray's alternatieve aanpak, namelijk dat van vreedzame coëxistentie tussen islam en verlichting in Europa. Daartoe brengt hij een scheiding aan tussen woorden en daden, bijvoorbeeld: moslims zich tegen homo's mogen verklaren, maar niets tegen hen ondernemen.
    Dat is een bruikbaar uitgangspunt. Maar dan mogen niet-moslims zich tegen moslims verklaren, zolang ze niets tegen hen ondernemen. En dat 'verklaren' is dan universeel geldig, want als verlichtingsmensen zich op een of andere manier moeten beperken, dan geldt dat ook voor de moslims, bijvoorbeeld met betrekking tot homohaat. Dus die vrijheid van woord is inclusief Theo van Gogh en de verlichtingsaanhangers, al dan niet fundamentalisten. Maar dat is nu juist waar de hele discussie over gaat, en Gray's standpunten zijn dus innerlijk tegenstrijdig op het meest fundamentele punt. En Gray's theorie van vreedzame coëxistentie wordt in de praktijk weersproken door het feit dat de anti-homowoorden hebben geleid tot anti-homo daden, dat de anti-moslim woorden niet hebben geleid tot anti-moslim daden, en dat anti-moslim woorden hebben geleid tot anti-verlichting daden. Oftewel: de verlichten blijken tot nu toe in staat tot vreedzame coëxistentie, maar de moslims minder.

De algemene conclusies uit de specifieke deelanalyses zijn de volgende: Gray spreekt zichzelf op het fundamentele punt van de discussie tegen: hij wil de meningsvrijheid van de verlichtings-aanhangers beperken, en blijkt die van de moslims vrij te willen geven. Verder blijkt Gray niet te geloven in het bestaan van vooruitgang. Hij noemt het specifiek maatschappelijk vooruitgang, waarmee hij lijkt te willen toegeven dat er wel wetenschappelijk vooruitgang bestaat. Als hij dat laatste niet doet, dan is hij zonder meer gestoord in de zin van Friedrich Hegel: geen contact met de wereld van de feiten. Als hij dat wel in wetenschappelijke vooruitgang gelooft en niet in maatschappelijke, denkt hij dat wetenschap een volledig van de maatschappij los staande activiteit is. Dat is ook evident onjuist.

Al met al voldoet Gray aan de kenmerken van de cynicus: hij ontkent het ontstaan van de meest fundamentele waardes, en heeft zelf niets constructiefs te melden. Een blik op zijn biografie leert dat dat geen wonder hoeft te zijn: iedereen die gevoelig voor het gedachtegoed van Margaret 'There is no such thing as society' Thatcher heeft een ernstige maatschappelijk empathische handicap. Cynisme is de passieve uitingsvorm van die handicap.


Naar Cultuur discussie , Sociologie lijst , Sociologie overzicht , of site home .