Groep en samenleving

De huidige menselijke samenleving stamt in directe lijn af van samenlevingen van zijn directe dierlijke voorouders, de apen. Onderzoek onder mensapen, directe afstammelingen van onze gemeenschappelijke voorouders, hebben een groepsdynamiek gevonden die vrijwel identiek is aan ons eigen groepsgedrag, in de media afgekort tot “apenpolitiek is mensenpolitiek”. Natuurlijk is het precies andersom: mensenpolitiek is apenpolitiek – de apen waren er eerder! .

De typische apengroep is van de grootte van enkele tientallen individuen, die redelijk nauw verwant zijn. De hele apenstam bestaat uit vele van dit soort groepen. Hoewel de groepen grotendeels apart leven, moet er uitwisseling zijn tussen de groepen, anders was hun genenpoel te klein om te overleven. Tussen de groepen bestaat dus ook een vorm van samenwerking, hoewel die kleiner is dan tussen de individuen binnen de groep. Bewijzen van andere verbanden zijn er niet.

De relatie tussen de verschillende apenstammen is meestal onverschillig, en soms vijandig. Zo is niet al te lang geleden bekend geworden dat de altijd als schattige wezentjes geziene chimpansees jagen op kleinere apensoorten, als een vorm van voedselvoorziening. In het algemeen kan men stellen dat voor relaties buiten de directe eigen groep de eerste reactie die is van waakzaamheid, voorzichtigheid.

De hiërarchie van relaties tussen apen is dus zo dat naarmate de verwantschap groter is, de neiging tot samenwerking groter is. Bij apen lijken er twee essentiële scheidslijnen te zijn: de soort (gedefinieerd door vruchtbare voortplanting), en de leefgroep (gedefinieerd door dagelijkse omgang).

De menselijke samenleving kent veel meer lagen en aspecten dan de apensamenleving. Er bestaat geen door voortplanting gedefinieerde soortindeling, maar in wel een door uiterlijkheden te detecteren rasindeling. Definities hiervan zijn moeilijk, maar in de meeste gevallen weten de meeste mensen de verschillen goed te plaatsen ("een Chinees heeft scheve ogen"), hetgeen praktisch gezien op bijna hetzelfde neerkomt.

Binnen de rasgroepen zijn er subgroepen, die het best worden ingedeeld naar taal. Het feit dat de communicatie via taal kwalitatief rijker is dan die tussen apen, maakt deze extra indeling mogelijk. Meestal vallen de verschillen tussen taalgroepen samen met verschillen in gedragspatronen, wat men alles tezamen samenvat als verschillende 'culturen'. Ook hier is een alles omsluitende definitie moeilijk tot onmogelijk, maar ook hier weet iedereen prima wat er bedoeld wordt ("een Fransman is geen Duitser"). In veel opzichten is de cultuur de definiërende eenheid voor de menselijke verhoudingen , en wel in zodanige mate dat men een speciaal woord heeft voor het gevoel dat mensen uit een andere cultuur niet te vertrouwen zijn: xenofobie .

Binnen de cultuureenheid behoort een normaal functionerend mens meestal tot verschillende subgroepen op verschillende niveaus, bijvoorbeeld zijn familiegroep, zijn arbeidsgroep (collega's), zijn woongroep (de buurt), enzovoort. Vaak hebben ook die groepen geen duidelijke grenzen, maar de volgende regel is een bruikbaar alternatief: binnen de groep wordt de ander bekeken en behandeld als een individu, wordt gekeken naar zijn specifieke eigenschappen, en buiten de groep wordt naar de ander gekeken als groepslid, naar de eigenschappen die hij gemeen heeft met de anderen van die groep .

Waar voor het individuele niveau geldt dat apen- en mensengroepsgedrag sterk op elkaar lijkt, is het hoogstwaarschijnlijk dat dit op de hogere niveaus ook zo is. Ook voor mensen geldt dus dat naarmate de verwantschap groter, de neiging tot samenwerking groter. Of: naarmate de verwantschap kleiner, de neiging tot samenwerking kleiner. Veel mensengedrag dat als discriminatie wordt bestempeld, zoals de neiging om bij keuze uit sollicitanten mensen uit eigen groep of cultuur te kiezen, is dus geen discriminatie, maar natuurlijk gedrag. Het is dan ook altijd zo dat de zogenaamd gediscrimineerde groepen precies hetzelfde gedrag vertonen, alleen valt het niet op omdat ze of in de minderheid zijn of gewoon weinig banen hebben te verdelen omdat ze weinig banen hebben (sociale achterstand). Veel van de misverstanden rond de aanwezigheid van grote groepen allochtonen in Nederland berusten op dit soort misverstanden rond de dynamiek tussen groepen - over dit aspect meer hier .

Binnen de apengroep is de overwegende houding die van samenwerking, anders konden ze niet samenleven. Dat wil niet zeggen dat er geen rivaliteit is tussen de verschillende individuen. Wat het onderzoek echter heeft uitgewezen dat die rivaliteit en de bestaande krachtsverschillen ingebed worden in een systeem van onderlinge kleinere coalities, die er voor zorgen dat de voedsel- en andere bronnen in redelijkheid verdeeld worden: als een sterkere inhalig wordt, gaan de anderen coalities aan om de zaak recht te zetten. Deze dynamiek deed de vergelijking met menselijke politiek ontstaan.

Net als individueel zijn ook binnen de groep de menselijke verhoudingen ingewikkelder dan bij de apen. Maar de basisprincipes zijn grotendeels dezelfde (De Volkskrant, 24-06-2006):

  Oneerlijke verdeling wordt overal bestraft

Mensen zijn overal bereid elkaar geld te onthouden, als ze denken daarmee oneerlijke verdeling te bestrijden. Zelfs als dat betekent dat ze zelf ook niets ontvangen. Dat blijkt uit proeven op vijf continenten. De mate waarin mensen bereid zijn elkaar te bestraffen, verschilde wél sterk tussen de vijftien onderzochte gemeenschappen. Sommige bestraften nauwelijks, andere zetten zelfs een sanctie op buitensporige gulheid (Science, 23 juni).

Mogelijkerwijs is het belangrijkste verschil zelfs geen vorm van feitelijk gedrag, maar van een hogere soort. Dat is dat de mensen zich gedachten maken over die verhoudingen, er over praten en er over denken

In dat "vrije" denken zit een aanzienlijke hoeveelheid vrijheid ten opzichte van de werkelijkheid, een vrijheid die tot zowel goede als foute toevoegingen leidt - waarschijnlijk de meest primitieve vorm van dit denken over menselijke verhoudingen, en de verhouding met de rest van de wereld, is religie . Eén van de meer recente toevoegingen die beide fouten in zich verenigt is het denkprincipe van de gelijkheid , en zijn vele verwanten. Andere denkprincipes hebben mensen er toe gebracht om af te wijken van het proces van gezond evenwicht tussen rivaliteit en samenwerking. Daarover hier meer .


Naar Sociologie home , Sociologie lijst  , Sociologie overzicht  , of site home .