De kredietcrisis van 2008-2009 bracht ook in de rest van de maatschappij het belang van het begrip vertrouwen in beeld, omdat, talloze malen geconstateerd, geld of krediet op niets anders is gebaseerd dan vertrouwen, sinds de koppeling van geld met materiële zaken als goud is losgelaten onder het neoliberalisme van de tachtig en later .

Dit inspireerde nieuwe pogingen tot een formulering, en uiteindelijk is er een gevonden:

Dit is een wat individualistische formulering, die gezien kan worden als de psychologische versie. De overeenkomstige sociologische variant zou dan luiden:
 

Een voorbeeld van de eerste vorm is het feit dat je bereid bent je boormachine uit te lenen aan de buurman gebaseerd op de verwachting dat hij die boormachine weer terug zal geven - de bereidheid tot het uitlenen is een voorbeeld van "vertrouwen".

Een voorbeeld van de tweede vorm is het democratische systeem waarbij je mensen kiest om de maatschappij, dus jouw omgeving, te besturen. Ook hier doe je dat in een verwachting, namelijk dat je daarvoor beslissingen terugkrijgt die in het belang van iedereen in die maatschappij zijn - de bereidheid tot het gebruik van een vertegenwoordigende democratie is een vorm van "vertrouwen". De schending van dit vertrouwen is in dit geval dat de door jouw gekozen bestuurders hun macht gebruiken om niet iedereen, maar ten dele of in zijn geheel alleen zichzelf of de eigen groep te bevoordelen.

Uit deze voorbeelden is het meteen duidelijk dat het begrip "vertrouwen" een cruciale rol speelt in de hele maatschappij. Ook de relatie tussen werkgever en werknemer is gebaseerd op vertrouwen: de werknemer verricht arbeid in het vertrouwen dat hij daarvoor passend beloond wordt, en, voor het geval van werken onder contract, betaalt de werkgever het reguliere loon in het vertrouwen dat daarvoor ook de passende arbeid wordt verricht.

Met de voorbeelden van vertegenwoordigende democratie en de werknemer-werkgever relatie, plus het al eerdere genoemde voorbeeld van geld, is wel het overgrote deel van de maatschappelijke verhoudingen bestreken. En dat overgrote deel berust dus op "vertrouwen".

Bijna nog illustratiever is wat er gebeurd als dit "vertrouwen" geschonden wordt. Stel je leent je boormachine aan je buurman, en je krijgt hem niet terug. Stel dat je begrip opbrengt en niet boos wordt, en zelf een nieuwe boormachine koopt. Stel vervolgens dat daarna een andere buurman bij je langs, weer met de vraag of hij je boormachine kan lenen. Zelfs de meest ruimhartige mensen zullen dan niet bereid dat te doen. Terwijl er misschien in het geval van deze tweede buurman geen enkel reden voor is. Deze tweede buurman, bijvoorbeeld, zal dat uitdrukken in terminologie als "gebrek aan vertrouwen".

Iets dergelijks geldt natuurlijk ook voor het grote schaal equivalent in de maatschappij. Als jij een bestuurder kiest, en die bestuurder neemt geld van de staat en dus jou, zal je niet geneigd zijn die bestuurder nog een keer te kiezen. Tenzij het een onderlinge culturele of maatschappelijke afspraak is dat je als bestuurder wel geld van de staat nemen. Wat in veel culturen inderdaad het geval is. In die culturen is vaak ook het niet terug geven van de boormachine van je buurman minder een probleem. Dit verschil drukt men algemeen uit in de termen "high trust and low trust society". En omdat de woorden "vertrouwen" en "trust" uit verschillende talen komen maar dus gebruikt in vrijwel identiek situatie, kan je "trust" en vertrouwen" vertalingen van elkaar noemen.

Het belang van vertrouwen neemt toe naarmate je in de omgang met elkaar meer van elkaar nodig hebt. Heeft iedereen een boormachine, dan is het belang van vertrouwen minder groot dan als maar één persoon in het dorp een boormachine heeft. Heeft maar één persoon een boormachine, en is er vertrouwen, kan iedereen makkelijk zijn huis verbouwen - is dat vertrouwen er niet, dan is alleen de eigenaar zo goed af. Waarbij de zaak wat urgenter kan worden gemaakt door het dorp een boerendorp te maken, en de boormachine een maaimachine. Met vertrouwen heeft het hele dorp een grote oogst, zonder vertrouwen heeft maar een enkele boer een grote oogst. Het bestaan van vertrouwen is dan essentieel voor een grote opbrengst.

Met het voorbeeld van het boerendorp kan ook meteen het verband gelegd worden tussen vertrouwen en een andere essentiële maatschappelijke term: samenwerking. Het uitlenen van je maaimachine aan je buurman is een begin van "samenwerking". Want je zou ook nog je buurman kunnen helpen die machine te bedienen, zodat je samen bezig bent aan die klus. Waarop het natuurlijk is dat die buurman jouw komt helpen als jij gaat oogsten - met jouw komt samenwerken. Dat is het mooie van samenwerken: het breidt zich uit, en je kan steeds meer gaan doen. Want hetzelfde kan je organiseren voor, naast een maaimachine, een dorsmachine - enzovoort. Een dorp dat ze zaken zo organiseert, kan een veelvoud, vijf of meer, keer oogsten dan een dorp waar iedereen voor zichzelf aan het werken is.

Wat geldt voor het boerendorp, geldt natuurlijk ook voor de hele maatschappij. Het sterke verband tussen vertrouwen en het functioneren van de maatschappij kan ook weer door het negatieve voorbeeld worden toegelicht:
 

Je kan zelfs het verloop zien: Marokko zit maatschappelijk weer wat beter in elkaar dan de rest van Afrika - waar het vertrouwen dus bijzonder laag staat. Weer erger in dat opzicht zijn eerwraak-landen als Albanië en Somalië , die ook weer nog armoediger zijn.

De moderne westerse maatschappij is afhankelijk van zeer veel soorten van samenwerking en dus ook van zeer vele soorten van vertrouwen . In iedere werkzaamheid waaraan meerdere mensen werken, zijn die mensen ervan afhankelijk dat de anderen hun werk goed doen. Dat dat niet altijd gebeurt, en wat de anderen dan met die omstandigheid doen, is misschien wel het meest universele maatschappelijke probleem - iedereen die werkt, en dat doen in Westerse maatschappijen het overgrote deel der mensen, kent de klachten over de inspanningen van collega's. Wat dus ook op henzelf slaat, want iedereen behoort in zo'n situatie tot de categorie "collega's".

Wat hier geformuleerd is voor mensen, is zodanig geformuleerd dat het ook op dieren kan slaan. Ook bij in groepen levende dieren is een op iets als vertrouwen gebaseerd groepsbelang, bijvoorbeeld dat één individu de vindplaats van een nieuwe voedselbron communiceert, gebaseerd op de verwachting, het vertrouwen, dat de andere individuen van de groep dat ook zullen doen - een gedrag dat ook daadwerkelijk bestaat, bij uiteenlopende dieren als bijen en vogels.

Maar ook in de dierenwereld is het mogelijk om het vertrouwen te beschamen. De voor de mens interessante vraag is hoe de natuur dit oplost, zonder de mogelijkheid van verbale communicatie. Het beste antwoord tot nu toe is de tit-fot-tat oplossing: als een groepslid het vertrouwen schendt en anderen benadeelt, wordt de volgende keer hijzelf benadeelt . Iets dat de mens, met zijn verbale kwaliteiten, heeft vertaald in "straf".

Het al dan niet goed werken van vertrouwen speelt misschien wel het sterkst, maar in ieder geval het meest opvallend, bij de relatie tussen leider en geleiden - plat gezegd: baas en onderdanen. Ook de meeste dierengroepen hebbende een leidersstructuur, en bij mensapen zijn de processen daaromheen al zo ingewikkeld, dat ze sterk vergelijkbaar zijn met de menselijke spelletjes van macht en politiek - primatoloog Frans de Waal heeft het als eerste verwoord in zijn boek met de, bijpassende, titel Chimpanzee politics. Zowel bijna mensapen als in ouderwetse culturen en maatschappijnen draait dit om de diverse vormen van kracht of anderszinse vormen van willekeurige macht versus eventuele coalities van zwakkeren - daar speelt vertrouwen een minder grote rol. In (de Westerse) democratieën gaat dit over besturende elites versus hen die ze in vertrouwen gekozen hebben, en speelt dat vertrouwen een essentiële rol. Overigens wordt bijna net zo vaak als in de primitievere culturen dit vertrouwen geschonden, en in die zin is de vooruitgang richting huidige Westerse democratie een hoge mate een van de vorm. Maar wel natuurlijk een belangrijke vorm, en een noodzakelijke tussenstap richting echte democratie.

De concrete aanleiding voor dit stuk was de kredietcrisis. Die crisis is ook alom beschreven als een crisis in vertrouwen. ten eerst omdat geld of krediet vertrouwen is, staat voor een belofte dat je een papiertje kan inleveren voor een brood - en dat krediet bleek dus voor flink deel verdwenen. Dat is het verdwijnen van een materieel soort vertrouwen. Maar veel belangrijker is dat ook een flink deel van het maatschappelijk vertrouwen is verdwenen: de rest van de burgers vertrouwt de hele groep van bankiers en financiers veel minder of helemaal niet meer . Wat die bankiers en financiers gedaan hebben is de groepsvorm van het "niet terug geven" van de geleende boormachine. Een gevoel dat nog versterkt werd door hun houding achteraf - wat je weer het beste kan illustreren door confrontatie met het tegenovergestelde:
 

Wat in dit stuk ook blijkt is dat het geschonden vertrouwen zich niet beperkt tot bankiers en financiers, maar ook slaat op een flink deel van de besturende klasse - het voorbeeld dat we als eerst hebben genoemd waar de groepsvorm van vertrouwen geïntroduceerd werd .

Dit verschijnsel van het schenden van groepsvertrouwen door de besturende klasse is een uitingsvorm van de low trust en de high trust maatschappij binnen de Westerse maatschappij zelf. De high trust maatschappij is die van het Europese, Rijnlandse model: alle maatschappelijke groepen houden rekening met elkaar. De low trust maatschappij is die van het Angelsaksische maatschappij, waarin een klasse: de top, de vrijheid neemt om zich verrijken ten koste van de andere groepen - dit onder het beruchte kapitalistische motto greed is good - in meer nette termen geformuleerd als private vice leads to public good .

De strijd tussen het Rijnlandse en het Angelsaksische maatschappijmodel is dus die om maatschappelijk vertrouwen . Een strijd die gevoerd rond rond en met behulp met zaken als Europeanisering , globalisering , kosmopolitisme , immigratie en multiculturalisme . De import van mensen uit low trust maatschappijen is van de manieren om het bestaande maatschappelijke vertrouwen te ondermijnen en verminderen. Het doel, al dan niet expliciet en bewust, van de Angelsaksische maatschappij en haar aanhangers in de top is het ondermijnen van het bestaande vertrouwen, om door het verminderde vertrouwen de mogelijkheid te krijgen zichzelf te verrijken en de macht te krijgen en te behouden.

Tot slot: een ruwe inschatting van de redelijk moderne geschiedenis lijkt te leren dat periodes van langdurige schending van maatschappelijk vertrouwen door maatschappelijke topgroepen een voorbode zijn van een ander nogal schadelijk maatschappelijk verschijnsel: revolutie. Nederland heeft daar een kleine voorwaarschuwing van gekregen in de gedaante van de Fortuyn-revolte.

Naar Houding top I  , Sociologie lijst  , Sociologie overzicht  , of site home .