Het allereerste beginsel van het Rijnlandmodel is dat van reciprociteit, het idee dat het handelen van de burgers rekening houdt met wederzijdse belangen, zoals eerst verwoord door Confucius . Hierin contrasteert het Rijnlandmodel met de meeste andere huidige modellen van maatschappij-inrichting. Zowel bij als "links" en als "rechts" omschreven opvattingen staat tegenwoordig het begrip individualiteit voorop. Hierbij worden verschillende accenten gelegd en termen gebruikt, van heel algemene termen als vrijheid, via de verschillende vormen van liberalisme, tot specifiekere woorden als "zelfontplooiing" . 

Hiermee wordt niet gezegd dat het Rijnlandmodel tegen vrijheid, liberalisme of zelfontplooiing is, het Rijnlandmodel is voor vrijheid, liberalisme of zelfontplooiing. Wat het Rijnlandmodel zegt is alleen dat wederkerigheid voor deze begrippen gaat. Dat lijkt een klein verschil, maar in de praktijk blijkt het de oorzaak van enorme verschillen.

Eén van de terreinen waarop dit verschil het duidelijkst tot uiting komt is dat van de normen en waarden. De laatste decennia is, uitgaande van individualiteit, een maatschappelijke cultuur ontstaan die op het gebied van normen en waarden tot zeer kwalijke uitwassen heeft geleid . In al die gevallen was het uitgangspunt dat alle vormen van ingrijpen in de individuele vrijheden niet konden, met als gevolg dat zeer vele andere individuen schade ondervonden van die vrijheid van andere individuen. Het meest bekende voorbeeld is dat van de misdaadbestrijding, waarin bescherming van de rechten van de misdadiger belangrijker leken dan die van de slachtoffers . Nog steeds is het zo dat mensen die bij de verdediging tegen misdaad de misdadiger schade berokkenen, aangesproken worden op die schade, met een beroep op de individuele rechten van die misdadiger . Deze argumentatie gaat dus expliciet uit van het primaat van de individualiteit.

Het terrein waar het verval van normen en waarden voor iedereen zichtbaar tot uiting komt is dat van de gewone dagelijkse omgang. Dit loopt van de welbekende gevallen van zinloos geweld, via onbeschoft gedrag in het verkeer, onhebbelijkheid in dat beroep dat bij uitstek afhankelijk is van goede manieren: de horeca , naar de regels van goed fatsoen in de openbare of wat minder openbare ruimte .

Op het moment van het schrijven van deze versie van het artikel, begin 2009 en een paar jaar na de eerste versie van 2005, is er een duidelijke omslag in de houding ten opzichte van het "korte lontje" en zijn aanverwante excessen, misschien naar aanleiding van uitwassen als het doodrijden van een verkeersregelaar of de brandstichting van 22 scholen gedurende de jaarwisseling 2007-2008. Hetgeen ook aanleiding gaf tot de vraag hoe het zo ver heeft kunnen komen.

Die vraag is niet moeilijk te beantwoorden voor wie de ervaring van de openbaarvervoerders kent: kleine vandalismes als graffiti moeten onmiddellijk gerepareerd worden, anders sloopt men steeds meer. Onderzoek heeft deze gezond-verstand intuïtie inmiddels bevestigd . De les hieruit is duidelijk: ook voor de grotere zaak van normen-en-waarden moet men op een vroeg punt handhaven, anders raakt men snel in een algemeen en groter verval.

Het leidt weinig twijfel wat de aanleiding is voor het normen-en-waardenverval dat in 2008 en 2009 geconstateerd wordt: de permissiviteit, in alle opzichten, die gekomen is met wat gewoonlijk de revolutie van de jaren zestig wordt genoemd - het punt ook waar het individualisme de primaire rol in het maatschappelijke denken overnam, en uiteindelijk is gaan domineren . Een normen-en-waardenverval dat het grootst is in de ontmenselijkende grote steden , nog steeds gestimuleerd wordt de intellectuele top , zie ook de reacties op het laatste oudjaar , en zijn meest zichtbare gevolg heeft gekregen met de kredietcrisis van 2008, een crisis die vrijwel geheel het gevolg van het verval van normen en waarden binnen de financiële, economische en politieke top van de maatschappij, ook weer gebaseerd op het individualisme, en in het debat inmiddels bekend als de greed is good-houding .

Het meest fundamentele terrein waar dit een rol speelt is in de opvoeding. Kinderen krijgen hun normen en waarden van hun ouders, en de kinderen van nu zijn de ouders van later. En de ouders van nu zijn de kinderen van vroeger. Daar waar er nu redelijk algemeen geconstateerd wordt dat er problemen zijn met gedrag van veel burgers in de openbare ruimte, bijvoorbeeld het spreekwoordelijk geworden "korte lontje", is er dus per definitie sprake van een probleem met de opvoeding van die huidige ouderen in de tijd dat ze kinderen waren. En dat probleem is niet moeilijk te traceren: de permissieve opvoedingsmentaliteit ontstaan na de jaren zestig . Het is zelfs zo dat ouders van nu die problemen herkennen in hun eigen kinderen, alleen willen ze dat natuurlijk niet toegeven, en zeggen ze massaal dat het andermans kinderen zijn - dat is natuurlijk onjuist . Er bestaan geen andermans kinderen, sociologisch gezien, alleen eigen kinderen (iedereen behoort tot de groep).

Een ander voorbeeld van het primaat van individualiteit waarvan de gevolgen in de eerste versie van dit artikel (2005) in het nieuws waren, is dat van de jeugdzorg. Het gedurende decennia gevoerde beleid was om in gevallen van kindermishandeling, waar ook maar enigszins mogelijk, het kind zo lang mogelijk in de gezinssituatie te houden. In feite ging dit uit van het zo min mogelijk ingrijpen in de rechten van het individu, de ouders. Dit bleek overduidelijk nu, naar aanleiding van in de publiciteit gekomen gevallen van kindermoord, er de eerste voorzichtige voorstellen tot directer ingrijpen werden gedaan - vertegenwoordigers van de politiek correcte elite zoals Jan Blokker praten dan denigrerend over "bemoeizorg" . Waar ze over vallen is wat ze zien als "de aantasting van de rechten van het individu".

Andere voorbeelden van de contraproductieve prioriteit van individualiteit zijn de rechten van verstandelijk gehandicapten op een kind; onderzoek wijst uit dat in tweederde van de gevallen de kinderen ernstig lijden . Precies hetzelfde speelt bij psychiatrische patiënten: onder het motto "iedereen kan en moet toch zo veel mogelijk voor zichzelf zorgen" zijn hele inrichtingen onder de noemer "care in the community" hun kamer uitgejaagd en losgelaten in de maatschappij waar een groot deel is vereenzaamd of vervallen tot een zwerversbestaan .

Wederkerigheid leidt tot de mogelijkheid van gedwongen sterilisatie, individualiteit heeft geen antwoord, leidt tot pappen en nathouden, en aanzienlijke hoeveelheden leed.

De impliciete en expliciete dominantie van het rechten van het individu, en de bijbehorende individualisering, heeft tot een sterke onbalans in de rechtsverhouding tussen individu en maatschappelijk gezag geleid, die nu pas tot uiting komt in het moeten terugdraaien van allerlei schadelijk maatschappelijk gedrag .

Als de wederkerigheid primair wordt gesteld, dan werken alle genoemde situaties heel anders. Bij wederkerigheid wordt niet alleen gekeken naar het effect van de regels of overtredingen ervan op een bepaald individu, maar op alle betrokken individuen. Wederkerigheid streeft naar het opstellen van dusdanige regels dat niet anderen of iedereen, maar alleen degene die de overlast veroorzaakt daarvan de last ondervindt - wederkerigheid streeft ernaar geen verkeersdrempels aan te leggen, maar de snelheidsovertreder het rijbewijs af te nemen.

Het eerste genoemde punt is dat van de opvoeding. Het is volgens wederkerigheid niet het recht van ouders hun kinderen op te voeden op  een dusdanige wijze dat anderen daar overlast van ondervinden. Een kind dat regelmatig een voetbal door de ramen van de buren schopt is een geval waarbij niet het kind, maar de ouders gecorrigeerd moeten worden. Nu zijn dat soort zaken moeilijk te regelen, maar het punt zit erin dat het algemeen maatschappelijk klimaat zo moet zijn dat men die verantwoordelijkheid ook voelt - dat het zo is dat ouders het natuurlijk vinden dat ze dit soort overlast voorkomen. En dat kan alleen als die ouders geleerd wordt dat ze geen individuen zijn, maar leden van een maatschappij - mensen met buren. De maatschappij moet dit besef op alle mogelijke manieren stimuleren.

De andere genoemde punten zijn simpeler. Dat van de jeugdzorg is in de tijd tussen eerste en tweede versie al rechtgezet: kinderen worden sneller uit huis geplaatst. Het is ook volkomen duidelijk geworden dat de kinderwens van verstandelijk gehandicapten geremd moet worden, omdat er ook kinderen bijna betrokken raken, en voor dat geval weer wederkerigheid geldt - dit lijden moet voorkomen worden. Alleen is men nog niet zo ver dat dit tot verplichte sterilisatie leidt, omdat voor de "zelfstandig wonenden" moeilijk te regelen is. Een extra reden om dat "zelfstandig wonen"  zo veel mogelijk terug te draaien. Voor psychiatrische paitnenten is het geval nog simpeler: die lijden zelf onder hun verzelfstandiging, en hier betreft de wederkerigheid de gemeenschap: die moet voldoende geld op tafel leggen om deze mensen in een gezonde, passende en zo nodig geheel of gedeeltelijk begeleide omgeving te bieden die toch nog recht doet aan hun mogelijkheden.

Dan een voorbeeld van het aanpassen van bestaande regels: dat van de criminaliteit. Onder de huidige regels wordt ervan uitgegaan dat de crimineel dezelfde rechten heeft als iedere andere burger - onder het motto: een individu is een individu. Onder wederkerigheid verliest een crimineel een deel van die rechten, op grond van het feit dat hij de rechten van anderen heeft geschonden. Een van die rechten is een deel van het recht op lichamelijke integriteit. De misdadiger die bij zijn aanhouding lichamelijke schade oploopt, zoals een bloedneus of een gebroken ledemaat, kan niet klagen, omdat hij zijn rechten dienaangaande heeft verspeeld. Afhankelijk van de ernst van het vergrijp kan de hoeveelheid rechten die hij verspeeld worden bepaald, naar algemene richtlijnen en aangevuld met juridische praktijk. De toepassing van wederkerigheid boven individualiteit leidt dus tot een totaal andere uitkomst bij de vervolging van degenen die een misdadiger verwonden.

De argument en ervaringen hebben de redactie gebracht tot het geven van de prioriteit aan wederkerigheid boven individualiteit. Dat wil niet zeggen dat individualiteit niet van belang is. Worden de principes van wederkerigheid niet geschonden, blijft individualiteit, in zijn positieve uitingsvormen als zelfontplooiing, een belangrijke manier om de wereld vooruit te helpen.

De gegeven voorbeelden die aanleiding waren tot het kiezen van wederkerigheid als basisprincipe zijn maatschappelijk gezien de meer duidelijke en extreme. In principe kiest het Rijnlandmodel voor de andere dezelfde aanpak. De houding tegenover seksualiteit, met als aanleiding de recente extreme uitingsvorm de groepsverkrachting , die tegenover geloof, met als aanleiding de extreme uitingsvorm van het moslimterrorisme, verkeersmisdrijven (met als aanleiding de extreme uitingsvorm van het dronken-rijden), in al deze zaken leidt de wederkerigheid van het Rijnlandmodel tot een andere beoordeling dan de nu gebruikte individualistische normen: iedereen moet de mogelijkheid krijgen zijn kinderen af te schermen van ongewenste televisieprogramma's (dus zenders als MTV verplicht achter de decoder ); het recht van vrijwaring van geloof gaat voor het recht op geloof; en dronken rijders moeten geen boete krijgen, maar een permanent rijverbod - meer voorstellen hier .

De gemeenschappelijke noemer van al deze zaken is de term normen en waarden. Het principe van wederkerigheid is doodgewoon de ultieme, meest abstracte, vorm van normen en waarden. Wie zich tegen dit principe keert, keert zich tegen normen en waarden. Dat het de triomf van de individualisering over de wederkerigheid is die heeft geleid tot het verval van normen en waarden blijkt mede uit de vergelijking met het land dat het meest op Nederland lijkt, Duitsland, en waar de individualisering veel minder hard heeft toegeslagen .

Dat voorstanders van normen en waarden het principe van wederkerigheid zo zelden kennen of ontdekken, is vanwege de algemeenheid van het principe: het slaat ook op alle maatschappelijke zaken waar geld ook een rol speelt. En de meest vocale voorstanders van normen en waarden, zijn tegenstanders van het gebruik van het principe op hun eigen financiële omstandigheden. Top- en vele middeninkomens zijn een flagrante schending van het principe van wederkerigheid, omdat dit principe ook het idee van loon-naar-werken inhoudt, waarbij werken staat voor daadwerkelijke arbeidsinspanning, oftewel lichamelijk of geestelijke zweet . Het is overduidelijk dat in de top van de maatschappij deze wederkerigheid niet aanwezig is. Vandaar de onbekendheid van wederkerigheid . En vandaar ook een belangrijk deel van het verlies aan normen en waarden dat onze laatste decennia kenmerkt, waaraan trouwens ook het linkse denken een bijdrage heeft geleverd . De overduidelijke les daarbij is dat het ene niet zonder het andere kan. En waar de top een voorbeeldfunctie voor de rest van de maatschappij heeft, is het zelfs zo dat met dit laatste moet worden begonnen.

Er wordt de laatste tijd van verschillende kanten geconstateerd dat de maatschappij van het pad van de beschaving is afgeraakt. Dit gaat gepaard met adviezen tot goed gedrag zowel van sociologen als politici . Als deze adviezen niet gepaard gaan met voorstellen voor concrete stappen, zijn dit soort initiatieven gedoemd tot mislukking. Om tot effectieve bijsturing van normen-en-waarden te komen zijn twee dingen noodzakelijk: een idee van de juiste richting, en een goede methodiek.

Wat betreft het laatste gebruikt het Rijnlandmodel de wederkerigheid weer als inspiratiebron. Bij correctie van gedrag heeft de sociologie ontdekt dat in de situatie van directe interactie tussen mensen, de tit-for-tat benadering het meest effectief is om coöperatief gedrag te stimuleren . Tit-for-tat kan gezien worden als een methode om de andere partij wederkerigheid te leren: oncoöperatief gedrag, "pijnlijk" gedrag, wordt gespiegeld door een keertje oncoöperatief terug te doen, de "pijn" te laten voelen, en daarna weer coöperatief, vriendelijk te zijn. Dit is in feite niets meer dan een uitbreiding van de meest effectief gebleken opvoedingspraktijken voor (lastige) kinderen - in sommige opzichten moet men de menselijke beschaving eigenlijk ook niet zien in veel meer dan een soort kindertijd.

En die concrete stappen kunnen alleen effectief zijn als men weet waar men zich tegen moet wapenen, en dat vergt een analyse van hoe we als maatschappij überhaupt zo ver van het beschavingspad hebben kunnen geraken.

Wat betreft de concrete invulling van dit beleid hoeft er vanaf dit punt eigenlijk niet veel gezegd te worden. Ten eerste weet (bijna) iedereen nu wel wat er bedoeld wordt, en ten tweede is het formuleren van al te specifieke regels gevaarlijk: het kan tot willekeur leiden. De gezonde praktijk is dat men gewoon kijkt naar hoe de dingen gaan, en dat wat niet goed gaat corrigeert. En dat wat niet goed gaat is duidelijk genoeg: allerlei vormen van consumptieve en emotionele onmatigheid in het extreme .

De uitgebreide versie van deze analyse staat op deze website, bereikbaar bijvoorbeeld via Sociologie overzicht en Economie overzicht  met voorstellen voor concrete stappen zijn verzameld in het menu rechts. Dit wordt nog een keer zo expliciet vermeld, als boodschap aan al die mensen die de beschavingsproblemen constateren, en met adviezen komen: er is een alternatief beschikbaar, en als uw adviezen serieus bedoeld zijn, kunt u op de voorstellen reageren, door ze over te nemen, of aan te geven waar analyse of voorstellen verbeterd kunnen worden. Oftewel: u kunt wat concreets doen. Doet u dat niet, dan compromitteert u uw adviezen, en moeten we aannemen dat ze alleen maar bedoeld zijn om het volk rustig te krijgen, terwijl u zelf van uw bevoorrechte positie wilt blijven profiteren.

Deze externe en hier geplaatste adviezen genoemd hebbende, beseft de redactie wel degelijk dat opvoeden heel moeilijk is, vooral van volwassenen (dit als tegenhanger van het gezegde dat voorspellen moeilijk is, vooral van de toekomst). De beste en mogelijk snelste hoop tot verbetering ligt dus in een betere opvoeding van de jeugd. Maar aangezien vele ouderen al bedorven zijn door het individualisme, zal dit dus op dat instituut moeten gebeuren wiens beroep het deels ook is: de school . Daarover meer in het volgende artikel, over het Rijnlandse onderwijsbeleid .


Naar Rijnlandmodel algemeen , Rijnlands beleid, lijst , Rijnlandmodel overzicht , of site home .