Denkmethodes
Abstraheren "Abstraheren" is het mooie woord voor "veralgemeniseren" of uitgeschreven: "dingen met een gemeenschappelijke eigenschap samen nemen" en dan meestal ook een naam geven: op de boerderij worden koeien en paarden samengenomen tot "vee". Zoals dit voorbeeld al enigszins duidelijk maakt, is abstraheren een hoogst fundamentele zaak, vrijwel zeker ontstaan vanuit de behoefte om roofvis 1 samen te nemen met roofvis 2 tot een algemene groep van, zeg, piranha, zodat je als prooivis ze niet meer allemaal afzonderlijk hoeft te bekijken en meteen weet dat je weg moet wezen. Vanuit deze basale oorsprong kan je doorwerken tot aan alle mogelijke algemeenheden om te classificeren en te kwalificeren, met aan de andere kant van het spectrum begrippen als "moraal" en "God". Zoals je als prooivis niet vrijelijk gaat rondzwemmen als er een roofvis in de buurt is, ga je als mens niet vrijelijk dingen doen die tegen "de moraal" zijn. Dit zijn dus eigenschappen van de denkmethode van abstraheren die in waarde uiteenlopen van behulpzaam tot onontbeerlijk. Abstraheren heeft ook negatieve kanten, die beginnen daar waar je zaken samenneemt die eigenlijk niet bij elkaar horen. Stel de veerman moet drie verschillende zaken de rivier overzetten voor drie verschillende klanten: een boer, een herder en een circusdirecteur. Mooi, denkt de veerman, drie stuks vracht, een groene kool, een geit en een leeuw. Wat dus niet zomaar gaat werken en aanleiding geeft tot de beroemde puzzel. Een tweede en meer praktisch voorbeeld is dat van het samen nemen van moslims en niet-moslims. Moslims duiden niet-moslims aan met de term "kufar", wat mede inhoudt een oordeel van de soort "ondermens". Dat gaat dus ook niet werken, en leidt van ongemak tot burgeroorlog 
.Maar het meest voorkomende probleem met abstracties ligt in het gebruik in redenaties, met als archetypisch voorbeeld deze: "Een koe is vee en geeft melk - een paard/kip/... is ook vee - dus, ergo, q.e.d.: een paard/kip... geeft ook melk" (naar believen te variëren). Met als hedendaagse en zeer frequente toepassing  : "Hugenoten waren migranten en
een verrijking - rifberbers zijn ook immigranten - dus, ergo, q.e.d.:
rifberbers zijn ook een verrijking".Het eerste voorbeeld laat zien dat dit een zeer frequent optredend probleem is, en het tweede dat dit kan leiden tot problemen op de grootste maatschappelijke schaal
.Abstraheren is dus zowel een uiterst belangrijke als een uiterst gevaarlijke denkmethode. Ze is dan ook in veel meer detail behandeld op deze website, bijvoorbeeld neurologisch hier
, taalkundig vanaf hier
, en sociologisch hier
.De belangrijkste manier om de problemen van abstraheren te bestrijden, is de denkmethode van concretiseren  ,
maar ook "intuïtie"
en "gezond
verstand"
zijn zeer behulpzaam. Adaequatio Als principe zegt dit dat als de ene zaak de andere zaak beïnvloedt, de zaak die beïnvloed wordt iets moet inhouden van het beïnvloedende. Een voorbeeld is drugs: het principe zegt dat hun werking op de hersenen erop wijst dat in de hersenen soortgelijke stoffen werkzaam zijn - hetgeen later dan ook zo bleek te zijn. De meeste drugs, stoffen als heroïne, cocaïne, zijn familieleden van stoffen in de context van hersenen bekend als endorfinen. In deze vorm stamt de term van E. F. Schumacher, uit A Guide for the Perplexed .
Afstrepen Sherlock Holmes is de literaire drager van meerdere nieuwe denkmethodes, en hier gaat het om de volgende: als alle andere alternatieven zijn weggestreept wegens onmogelijkheid, is hetgeen dat overblijft, hoe onwaarschijnlijk ook, de waarheid - een paar voorbeelden hier .
Analyse Als denkmethode is "analyse" het ontleden van een zichzelf als geheel voordoend proces in zijn onderdelen of deelprocessen. Vaak wordt in plaats van "proces" de term "probleem" gebruikt als aanleiding voor een analyse, maar "probleem" is gewoon een proces met een ongewenste uitkomst. Waarop de vraag gesteld kan worden wat dan wel een "proces" is, welke vraag een analyse is van het proces van "aanduiding" - oftewel: "Wat wordt er aangeduid met de term 'proces' ". Het antwoord wordt gegeven door de op deze website gegeven analyse van het proces van "aanduiding", hetende de "algemene semantiek" .
Het antwoord op de vraag naar wat aangeduid wordt met de term "proces" luidt:
een gebeurtenis in de werkelijkheid. Welk laatste antwoord in de algemene
semantiek de naam heeft van een "extensionele definitie" - staande tegenover
"intensionele definities", die termen uitleggen aan de hand van andere termen
.
Een analyse die alleen gebruikt maakt van intensionele definities en termen, en
nooit een extensionele definitie gebruikt, heeft geen relatie met de
werkelijkheid. Hiervan zijn in de algemene semantiek diverse beschrijvingen
bekend, één zijnde "chasing each other verbal circles"
-
een ander geval is dat van "circulaire definities", bijvoorbeeld bekend van de
aforismen-schrijver Ambroce Bierce in The Devil's Dictionary
(Wikipedia):
Het ontleden in factoren of deelprocessen is dus deel van het proces van analyse. Vaak wordt daaronder ook verstaan het bepalen van het relatieve belang van de gevonden deelprocessen, de prioritering. In het geval van een "probleem" ook nog de, indien mogelijk, aanpassing van één van de factoren ten einde tot een meer gewenste uitkomst van het proces te komen. Om tot een inschatting van de mate van gewenstheid van de nieuwe uitkomst van het proces na eerst het uit elkaar uit elkaar halen en dan de aanpassing van één van de deelprocessen, moet er van de deelprocessen eerst weer een geheel worden gemaakt. Dat heet "synthese". De "synthese" wordt meestal losgezien van de "analyse", maar als de analyse bedoeld is als oplossing van een "probleem", maakt de synthese er een onlosmakelijk deel van uit. De voorgaande beschrijving van het proces van "analyse" is redelijk bekend. Toch is het overduidelijk dat er een probleem mee is, want als analyse op bovenstaande wijze zou werken en gebruikt werd, zouden er geen problemen zijn - die werden dan opgelost. De onvermijdelijke conclusie luidt dat analyse niet als bovenstaand werkt of niet als zodanig gebruikt wordt, of beide. Het "niet als zodanig gebruikt worden" zit al in de term "wenselijk". Als de analyse van het proces van immigratie zou luiden dat dit een negatieve effecten heeft, in termen van koste bijvoorbeeld, zal dit resultaat door de ene mens gezien worden als wenselijk en de ander als onwenselijk - bijvoorbeeld omdat de een zelf immigrant is of ermee sympathiseert, en de ander niet. En wie immigratie wenselijk vindt en de uitkomst van een analyse ervan voorziet als gevende dat het kosten met zich meebrengt, zal de analyse zelf onwenselijk vinden, en, indien hij de baas is, zal die analyse niet worden uitgevoerd. Een situatie die zich in de praktijk heeft voorgedaan. Het "niet als zodanig werken" van "analyse" is eigenlijk al gedemonstreerd, en zit om te beginnen in de term "deelproces": op wat aangeduid wordt als "deelproces" van het "proces" is hetzelfde van toepassing als op "proces". Enzovoort. En we zitten dus met een in principe oneindige reeks processen en analyses - geïllustreerd is dit bekend als het Droste-effect . Er
zal dus ooit een keuze gemaakt moeten worden, welke factoren en deelprocessen al
dan niet mee te nemen in de analyse. Dit is geen onoverkomelijk probleem, want
ook de natuurkunde, de meest succesvolle wetenschap, heeft met deze situatie te
maken, en heeft daarvoor succesvolle oplossingen gevonden - één waarvan bekend
is als "successive approximation". Bij successive approximation
kijk je of de verandering van deelfactor één iets oplevert dat overeenkomt met
de werkelijkheid, dan deelfactor twee van deelfactor één, enzovoort. Bij de
natuurkunde blijkt op deze manier al snel die factoren te vinden die nog van
belang zijn, "van belang zijn" dan bepaald door hoe nauwkeurig je iets over de
werkelijkheid kan zeggen. In het geval van het Droste-blikje wordt dat bepaald
door hoeveelheid blikjes je kan zien, want op een gegeven moment worden de
blikjes zo klein dat je niet meer kan zien dat er op het blikje nóg een (nog
kleiner) blikje staat.Bij "analyse" in het algemeen is waar je ophoudt met analyseren een moeilijk te definiëren zaak. Desondanks vindt het proces van analyse veelvuldig plaats, want een groot deel van de hogere functionaliteit van de hersenen valt onder de term "analyse". Kennelijk hebben de hersenen een ingebouwd proces dat deze inschatting van de van belang zijnde factoren meeneemt. Dat geheel vindt voor het overgrote deel plaats buiten het bewustzijn van de mens. De resultaten zijn alleen zichtbaar in de beslissingen die hij neemt .
De uitkomsten van de processen die redelijk nauwkeurig bovenstaande methode van
aanpak volgen, en die zich afspelen in het onbewuste, zijn voor het bewuste
bekend als "intuïtie"
, "gezond
verstand"
,
redelijkheid, ratio, enzovoort. De verstoringen ervan, zoals het bovenste
"gewenstheid", spelen zich voornamelijk af op het vlak van een ander en ouder
proces in de hersenen, dat het proces van analyse minder succesvol uitvoert, in
de emotionele hersenen
.De circulariteit in het proces van zoals uitgebeeld in de vorm van het Droste-blikje, kan ook tot problemen leiden, bijvoorbeeld in het geval van het blikje als de afbeelding van het blikje óp het blikje niet kleiner is dan het blikje maar even groot of groter. Nu is onmiddellijk duidelijk dat dat niet kan, in de werkelijkheid, maar in het denken, de verbeelding, kan het wel. Wat dan natuurlijk onmiddellijk tot denkproblemen leidt. Al aangeduid is het probleem van circulair gaan analyseren. En er zijn nog veel meer van dit soort zaken waarop het mis kan gaan met de analyse - en dus het denken. Het voorbeeld van het Droste-blikje, en wat er hier al eerder geschreven is, laat onmiddellijk zien dat er maar één betrouwbare methode is om dit soort denkproblemen te voorkomen: regelmatig refereren aan de werkelijkheid. En de praktijk laat zien dat er wat dat betreft een hoogst betrouwbare regel opgesteld kan worden: Waar fout gedacht (geanalyseerd) wordt, wordt niet gerefereerd aan de werkelijkheid, én, waar niet gerefereerd wordt aan de werkelijkheid, wordt gewoonlijk fout gedacht. Met welke regel in de hand onmiddellijk gerefereerd kan worden aan zaken als religie
,
ideologie
,
politieke-correctheid
enzovoort, waar niet gerefereerd wordt aan de werkelijkheid, of zelfs de
werkelijkheid wordt ten achter gesteld aan het idee, en het ook onmiddellijk
fout gaat met het denken: religie en ideologie leiden tot oorlog (zie de
verzamelde nieuwsuitzendingen), en politieke-correctheid leidt tot racisme
.
Associatie Associatie is al bijna helemaal wat in de Latijnse stam van het woord zit: "in gemeenschap brengen", in deze toepassing meestal teruggebracht tot twee zaken, personen, gebeurtenissen of begrippen in het algemeen: het ene wordt verbonden aan het andere. Bij kinderen een vader en een moeder denken is "associatie", net als bij "rijkdom" en "jacht". Alle logica is associatie, en je zou kunnen denken dat "logica" de "regels van associatie" is. En je zou nog verder terug kunnen gaan, en suggereren dat "denken" allemaal een vorm van associatie is. Denk maar de meest primitieve vormen van denken: "snoek" is "opgegeten worden". Het (primitieve) brein associeert het beeld van de snoek, ergens opgeslagen in het brein, met de gebeurtenis van "opgegeten worden", ergens anders opgeslagen in het brein. Ergens vindt de associatie plaats, gevolgd door een evaluatie, gevolgd door een actie van het bewegingsapparaat. Maar hierin is het proces van associatie dus essentieel: het stelt is staat om de waarneming te ontleden in meer algemene begrippen (medebewegers in "snoek", "voorn" enzovoort), en de algemenere begrippen te recombineren tot specifieke situaties. Associatie is een vorm van recombinatie, of integratie, als tegenhanger van analyse en dissociatie. Causaliteit  Causaliteit
is een samenvatting van het idee dat het ene ding het gevolg is van een ander -
het bedenken of bewust worden ervan is vermoedelijk een van de belangrijkste
stappen op weg naar hetgeen we het "menselijke denken" noemen. De allereerste
pogingen waren begrijpelijkerwijs onbeholpen - vermoedelijk zijn de
grottenschilderingen van "hert/bizon/paard en pijl" een teken ervan. Een
vermoedelijk wat latere versie is de ontwikkeling van religie (als de mens delen
van de natuur kan beïnvloeden, door een hert/bizon/paard te doden, kan de rest
wel eens verklaard worden door supermensen: goden).Causaliteit heeft een groot probleem, namelijk de mogelijkheid van verwarring met correlatie - dat is het algemene verschijnsel dat twee dingen tegelijk gebeuren. De verwarring leidt tot redenaties als: 's morgen gaan de bloemetjes open, en 's morgens wordt het warm, dus de warmte komt uit de bloemetjes. De wetenschap der sociologie en aanverwante vakken als economie zitten vol met dit soort misverstanden .
Complexiteit  De
natuur vertoont op heel veel plaatsen en manieren gedrag en patronen die zeer
complex lijken, en daarmee denkt men, dus onverklaarbaar. Dat laatste blijkt
heel vaak niet waar. Het ingewikkelde gedrag van gedrag van scholen vis en
zwermen vogels blijkt het resultaat van een klein (twee, drie vier) aantal zeer
simpele regels. De voor het oog complexe organisatie van mierenkolonies is,
vanwege de simpelheid van de hersenen van de betrokken organismen, ongetwijfeld
ook zeer simpel. De oneindige complexiteit van zogenaamde fractale figuren is
geconstrueerd met één of twee wiskundige vergelijkingen. De oneindige variatie
is sneeuwvlokken komt tot stand onder invloed van de simpele regels hoe
watermoleculen aan elkaar vastkleven bij het bevriezen. De grote variatie zoals
zichtbaar in de afbeelding ontstaat door de keuze uit een beperkt aantal
mogelijkheden, gecombineerd met het proces van toeval: soms valt het dubbeltje
met de ene kant boven, en soms met de andere - in geval van de sneeuwvlokken:
soms sorteren de watermoleculen de ene kant op, en soms de andere.De pijl van de ontwikkeling van de natuurkunde is dat de zichtbare complexiteit van de wereld steeds verder gereduceerd wordt tot eenvoudige regels in combinatie met toeval - waarop dan weer nieuwe complexe structuren worden ontdekt. Het is nauwelijks voorstelbaar dat het in andere wetenschappen anders werkt. Verdere uitwerking van dit idee hier .
Concretisering Concretisering is het vragen om (of geven van) een concreet voorbeeld of een toepassing van een gebezigde stelling of anderzinse uitspraak die gebruik maakt van algemeenheden, of "abstracties" - het product van de methode van "abstraheren" . Omdat
uitspraken of redenaties die gebruik maken van algemeenheden voortwoekeren in
bijna alle debatten, discussies of dialogen
, is concretisering één van de
belangrijkste en tevens één van de meest productieve denkmethodes. Een praktisch voorbeeld. Een zeer veel gebruikte uitdrukking in allerlei vormen is "De multiculturele samenleving is een verrijking". De logische vervolgvraag (zelden gesteld want tevens weerlegging) is "Geef eens een voorbeeld", wat in wat verder doorgevoerde discussies kan worden aangevuld tot "Geef eens een voorbeeld en coucous en buikdansen ken ik al". Maar net als alles kan concretisering ook misbruikt worden, bijvoorbeeld daar waar het raakt aan uitspraken die deel uitmaken van het "normale" afsprakenpatroon, zoals in de retorische truc van de "bekende weg"
.Concretisering maakt dus deel uit van de gang van zaken rond abstraheren ,
uitgebreider besproken in het kader van de abstractieladder
.Continuïteit Voluit: "de continuïteit der dingen". Bekend in de vorm van het aforisme van Goethe: "Je hoeft niet in China geweest te zijn om te weten dat de lucht daar ook blauw is." Goethe was niet alleen schrijver, maar hij had ook grote belangstelling voor de wetenschap. Hij had ideeën over hoe de blauwe kleur van de lucht tot stand komt, en dat dat iets met de aard van lucht zelf te maken had. Vanaf dat punt kan je de (onbewuste) gedachtegang zelf invullen: Omdat lucht vrijelijk kan bewegen, kan je er rustig vanuit gaan dat de lucht in China niet veel anders is dan die in Duitsland. Dus is de kans groot dat de lucht daar ook blauw is. Dit voorbeeld laat onder andere zien dat ook deze methode niet altijd werkt (het is niet per se hetzelfde soort blauw), en dat je er ook je verstand (goede waarneming en andere regels) bij moet gebruiken. Dat is met name het geval indien de methode wordt toegepast op mensen: uit het feit dat iemand in zijn algemene opvattingen "rechts" is, kan een veronderstelling worden gemaakt omtrent zijn opvattingen op een specifiek terrein - maar die veronderstelling heeft een dusdanige mogelijke foutkans, dat controle ervan altijd gewenst blijft. Voorbeelden: als iemand voor oorlog is, zeg in Irak, is er ook een goede kans dat hij tegen alle belasting is .
Of als iemand criminaliteit niet zo erg vindt, is hij vrijwel altijd ook voor
allochtone immigratie en het bevorderen van de islam
.De toepassing van continuïteit op personen lijkt een conflict op te leveren met de denkfout van "Ad hominem" - of indien in het positieve gebruikt: die van "Ad professorandum". Dit is helaas een kenmerk van alle denken: er zijn geen zwart-wit-regels, dus ook niet omtrent wat wel werkt en wat niet. Het gaat hier, indien gesteld als regel, om de meest gebruikelijke situaties - afwijkingen zijn altijd mogelijk. Correlatie Zie Causaliteit .
Creativiteit Creativiteit in de denksfeer is niet zozeer een denkproces of -methode, maar de uitkomst ervan: de oplossing ligt buiten het direct verwachte terrein. Creativiteit kan men dus niet beoefenen - men kan het wel bevorderen, door hantering van de hier genoemde denkmethodes, en door het vermijden van andere methodes die de voortgang van het denkproces hinderen, verzameld in Denkfouten .
Disqualifiers Het Engelstalige werkwoord "to disqualify" is vrijwel letterlijk hetzelfde als het Nederlandse "diskwalificeren", beide staande voor "niet meer in aanmerking komende om mee te doen", bijvoorbeeld in de atletiek als een sprinter die twee valse starts pleegt die niet meer mee mag doen - die wordt "gediskwalificeerd". Het Engels kent hiervan ook het zelfstandig naamwoord "disqualifier", dat staat voor een score op een factor die ertoe leidt dat de betreffende persoon of zaak niet meer in aanmerking komt om mee te doen. Daarvoor is (nog) geen Nederlandse equivalent. Het gebruik van het begrip "disqualifier" is ook een denkmethode. De eerste aanpak van een algemeen probleem is de analyse -
het bepalen van de factoren die een rol spelen in het probleem of proces, en het
relatieve belang van die factoren. Die analyse kan een ingewikkelde zaak zijn.
Die analyse hoeft niet meer voortgezet te worden, op het moment dat een "disqualifier"
wordt gevonden. Oftewel: het hanteren van het begrip "disqualifier" kan
het proces van de analyse, en de probleemoplossing, sterk bekorten.De uitwerking van het begrip disqualifier laat zien dat het een toepassing van de methode van "de continuïteit der dingen" .
Eenvoud De term "eenvoud" is een samenvatting van verschillende versies van de "wijsheid" dat simpele oplossingen zeer te prefereren zijn, zoals het Nederlandse "Eenvoud is het kenmerk van het ware", en in de techniek en met name de ICT middels het Amerikaanse acroniem "KISS": "Keep it simple, stupid". Ook uit het Engelse taalgebied stamt het begrip van Occam's razor :
"Zijn er voor een probleem meerdere oplossingen mogelijk en er is geen voor de
hand liggend criterium, kies dan de meest simpele".Er bestaan natuurlijk wel ingewikkelde systemen die goed werken, maar het sterke vermoeden is dat dit alleen kan als die ingewikkelde systemen bestaan uit meerdere op zich simpele ondersystemen. Een systeem bestaan uit ingewikkelde ondersystemen is misschien ook wel mogelijk, maar alleen als die ondersystemen op een simpel manier aan elkaar verbonden zijn en met elkaar communiceren - hier ligt een optreden van de regels zoals geformuleerd in Organisatie, sterke interactie .Voorbeelden hier
Evolutionair denken Het toepassen van de begrippen van de evolutie is één van de belangijkste denkmethodes op deze website. In zijn concrete toepassing op bijvoorbeeld de menselijke sociologie, wat door de politieke-correctheid ten strengste wordt veroordeeld als "sociaal darwinisme" . Een toepassing daarvan is de aanname dat processen zoals beschreven in de sociologie en psychologie en die typisch menselijk lijken te zijn, bij nadere beschouwing gezien kunnen worden als geëvolueerd uit biologische en met name neurologische processen. Zie ook Site-introductie, basis .
En in In zijn meest algemene betekenis in het denken in geleidelijke oplossingen
- als iets plotseling of spontaan lijkt te gebeuren, is het bij bekijken in
(veel) meer detail vaak zo dat er toch een continue reeks van tussenfasen is in de
richting van de plotselinge lijkende gebeurtenis.Extrapolatie Extrapolatie is het doortrekken van een bestaande trend. Als het verhogen van de prijs van een product met een dubbeltje voor een bedrijf een ton meer opbrengt, en twee dubbeltjes twee ton, is het redelijk te veronderstellen dat drie dubbeltjes dan drie ton extra oplevert. Wat ook meteen de valkuil laat zien, want een gulden bovenop de prijs doet vermoedelijk de omzet aanzienlijk dalen door prijsconcurrentie. De meest betrouwbare vorm van extrapolatie is die met behulp van grafieken. Extremen Bij het bepalen van de invloed van een of andere factor op een bepaald proces, is het mogelijk een schatting daarvan te maken door te kijken naar de extremen: maak de factor nul, en schat het effect, en maak hem oneindig of heel groot, en schat nogmaals het effect. Trek in gedachten een lijn tussen deze twee punten om de tussenliggende situatie in te schatten. Merk op: dit geeft meestal (zeer) benaderende resultaten, maar werkt soms verrassend goed, en de gesignaleerde trend is redelijk betrouwbaar. Het is vooral ook van toepassing in de psychologie, waarin vele psychologische trekjes het best bestudeerbaar zijn in hun extremen; daar waar ze een echte afwijking zijn. Heel veel van de oudste pyschologische kennis is op die manier tot stand gekomen, bijvoorbeeld als gevolg van herseninfarcten (dat wil zeggen: algehele uitval van bepaalde functies). Het is waarschijnlijk zo dat het onbewuste denken een intensief gebruik maakt van dit proces, wat de wiskundigen "interpolatie" noemen. Een voorbeeld (de Volkskrant, 30-07-2012, door Anna van den Breemer):
Een door een grote groep experts als zeer plausibel geziene uitspraak - zonder dat men daarvoor enig bewijs kan overleggen. Wil je hem snel afschatten, pak dan het extreem, levenslang opsluiten, en het andere extreem: helemaal niets doen. Dan is onmiddellijk duidelijk dat helemaal niets doen stukken absurder is dan levenslang opsluiten - kijk maar naar de praktijk . Of in een alternatieve vorm: kijk naar de spiegelbeeldige
uitspraak
:
Waarvan je meteen ziet dat dit redelijk absurd is - dus is de eerste uitspraak dat waarschijnlijk ook. Het gebruik van extremen heeft ook een valkuil, namelijk het verval naar het extreem. Als het (onbewuste) oordeel is dat de werkelijke uitkomst (redelijk) dicht bij het extreem komt, dat het denken de werkelijkheid dan gelijkstelt met het extreem. Deze valkuil heet zwart-witdenken, en is één van de bekendste denkfouten
."Extremen" is in feite ook een vorm van "naburigheid" -
door het bepalen van de extremen baken je ook de buurt af waarin de zaak
moet liggen.Meer voorbeelden van het gebruik van "extremen" hier .
Geleidelijkheid Als je voor een probleem of een situatie met meerdere oplossingen of wegen staat, en er is geen overduidelijke voorkeur, kies dan voor de meest natuurlijke, de geleidelijke, de groeiende - de evolutionaire . Als er een
overduidelijke voorkeur lijkt te zijn voor een andere weg, vraag je dan drie
keer af waar die voorkeur vandaan komt
. Als één van de voorkeuren iets te maken heeft met kortzichtige zaken als geld
of tijd, lees dan waarom zo veel grote in-één-keer projecten mislukken hier
.
Generaliseren Generaliseren is de belangrijkste denkmethode. Een waarheid die deze redactie was ontgaan door een ander overweldigend feit: het grootschalige misbruik van generaliseren, bij Denkfouten onder andere beschreven als "abstractisme" . Een groot deel van de pure
denkfouten en van de opzettelijke manipulatie van woorden is terug te voeren
naar foutief gebruik of misbruik van generaliseren.Dat generaliseren de belangrijkste denkmethode is, volgt uit de ontwikkeling van het zenuwstelsel tijdens de evolutie van het leven. Ten einde de overlevingskansen te verbeteren, is het wenselijk om patronen te zien in de omgeving, bijvoorbeeld aangaande vindplaatsen van voedsel, maar met name ook voor het vermijden van prooidieren. Dat vermijden gaat het beste door alle wezens met bepaalde kenmerken te generaliseren op die kenmerken, en ze allemaal te vermijden. Los van eventuele individuele karaktertrekken. Deze basisvorm van generaliseren is dusdanig automatisch, dat er levensvormen zijn die zich verdedigen door kenmerken van andere levensvormen aan te nemen, de zogenaamde "mimicry". Waaruit meteen basisregel 2 volgt: de generalistie is per definitie niet altijd geldig en niet een volledige weergave van de werkelijkheid. Deze evolutionaire regels van het generaliseren zijn als basisregels onverkort geldig voor mensen, maar aangevuld met variaties waarin eerst een uitgestelde reactie kan plaatsvinden, en daarna eventuele alternatieve overwegingen. Dit heeft in de evolutie plaatsgevonden door de ontwikkeling binnen het zenuwstelsel 
van eerst de emotionele hersenen
en later de (dominatie van) de cortex.Het herevalueren van een generalisatie kan gebeuren op twee gronden: nadere informatie omtrent de werkelijkheid, of nadere informatie op grond van andere generalisaties. Nadere informatie omtrent de werkelijkheid kan verkregen worden door het vermijden van beperkingen in de aanvankelijke waarnemingen de belangrijkste natuurlijk waarvan is die van de tijd: alle menselijke en dierlijke waarnemingsprocessen zijn geoptimaliseerd voor snelheid, aangezien dat de overlevingskans in hoge mate bepaalt. De gelegenheid tot landuriger waarneming kan de nieuwe informatie opleveren. De tweede belangrijke methode voor verbetering van de directe informatie omtrent de werkelijkheid is verbetering van de waarnemingsmethoden . Dat is het veld van de
natuurwetenschappen en de aanverwante technologie.De andere methode om de informatie omtrent de werkelijkheid verkregen uit een generalisatie te verbeteren, is het gebruik van andere generalisaties. Ook daarvan zijn er twee soorten: andere generalisaties van de werkelijkheid, of andere generalisaties genomen van generalisaties, oftewel hogere generalisaties. Een voorbeeld van de eerste soort is het combineren van eigenschappen: " 'Het' heeft vier (of meer) wielen dus is een auto - 'het' heeft een rode kleur - dus 'het' is een brandweerauto". Een voorbeeld van de tweede soort is: "De koe staat in de wei - de wei hoort bij de boerderij van boer Teun - dus de koe is eigendom van boer Teun". De basis-generalisatie hierin is "koe", en de hogere generalisatie is "boerderij". Het "boerderij" is datgene dat het verband legt tussen de koe en boer Teun, terwijl er ook allerlei andere zaken behoren tot de generalisatie "boerderij", zelfs andere generalisaties zoals "paard", "traktor" enzovoort. Net als generalisaties van de werkelijkheid zijn ook de regels voor het combineren van generalisaties van de werkelijkheid niet universeel geldig - de meeste van die regels zijn bekend onder de noemer "redeneren" of "gezond verstand" . De regels voor het combineren van generalisaties van generalisaties, abstracties, zijn wél bekend voor het speciale geval van generalisaties zonder uitzonderingen - die regels heten "logica" .
Dit zijn, in tegenstelling tot de regels omtrent generalisaties van de
werkelijkheid, wél universele regels. Waar "redeneren" en "logica", want "logica" niet hetzelfde zijn, zijn er wel gelijkenissen, met name in het taalgebruik en in een groot deel van de regels en uitkomsten, namelijk daar waar de gebruikte generalisaties weinig uitzonderingen kennen (het aantal niet-niet-zwarte zwanen dat niet wit is, is klein). Waar de regels van de logica uitgedrukt worden in "rekenen", of meer algemeen "formele talen", zijn de regels van het redeneren uitgedrukt in gewone taal of "omgangstaal". De regels van het redeneren maken dus deel uit van "de regels van de taal". Maar omdat de regels van het foute redeneren daar ook deel van uitmaken, is het dus zaak om onderscheid te kunnen maken tussen die twee. De enige tot nu toe bekende methode om dat te doen, is de algemene semantiek .
De term in de algemene semantiek voor "generalisatie" is "abstractie", en de
beschrijving van het omgaan met generalisaties van generalisaties heet de
"abstractieladder"
(langere versie hier
).Waar er tussen mensen verschillen bestaan omtrent hun visie op de werkelijkheid, is het onmogelijk uitspraken te doen over de absolute waarheid van die visies - het beste dat men kan bereiken is een visie die zo goed mogelijk overeenkomt met de werkelijkheid, waarvan het meest betrouwbare criterium is dat een voorspelling gedaan op grond van de visie, ook daadwerkelijk uitkomt. Het enige veld van menselijk ondernemen dat deze regels consequent hanteert, is dat van de natuurwetenschappen .
In vakken als de sociologie
doet men dit niet - een voorspelling als "Aanwezigheid van moslims in een
omgeving van niet-moslims leidt tot vermindering en verbreking van de vrede"
wordt afgewezen en voorzien van negatieve kwalificaties, en als de
voorspelling uitkomt, wordt dit geweten aan andere factoren en degenen die
de voorspelling gedaan hebben.Het is een regel behorende tot het gezonde verstand ("de continuïteit der dingen" ),
dat wanneer mensen redenaties hanteren die te herleiden zijn tot een
contradictie, en bij pogingen tot correctie hiervan niet bereid zijn tot
correctie, zij vrijwel universeel lijden aan ernstige denkstoornissen, die
hun hele denk- en redenatievermogen aantasten - te omschrijven met de term "gestoordheid"
. Het is een andere regel van
het gezonde verstand, dat dit slaat op alle aanhangers van een religie met
vaste geloofsregels
, en alle aanhangers van een seculiere
ideologie
met een
zeer doodenkele uitzondering, de laatsten lijdende aan wat in de filosofie
heet "Platonisme"
(Wikipedia): het idee dat ideeën, oftewel generalisaties, reëler zijn dan de
werkelijkheid zelf. Een grote hoeveelheid voorbeelden van argumentaties
die, impliciet en expliciet, leiden tot contradicties van de soort die een
aanwijzing is voor gestoordheid zijn te vinden hier
,
met een aantal zeer ernstige archetypische gevallen hier
.Het proces van het generaliseren zelf wordt uitgevoerd op vele plaatsen in het zenuwstelsel, te beginnen in het netvlies waar uit miljoenen pixels grotere beeldelementen als "lijnen" en "vlakken" worden gegeneraliseerd
, en verderop in de hippocampus
, waar veel zo niet de meeste van de begrippen van het menselijke
bewustzijn worden gegenereerd. En tenslotte in de (neo)cortex
, waar de hogere abstracties zoals die van de wiskunde vermoedelijk
ontstaan.De voor de mens meest directe wetenschappelijke toepassing van de regels van de generalisaties is die in de sociologie en hogere vakken. Zie daarvoor Menswetenschappen, regels .Gezond verstand Gezond verstand is een denkmethode aanvullend op die van het "intellect" ,
gezamenlijk gaande over "generalisaties"
.
"Intellect" slaat op regels aangaande "generalisaties van generalisaties",
en "gezond verstand" voornamelijk op "generalisaties van de direct
waarneembare werkelijkheid", het verschil te illustreren als volgt:
Gezond verstand bestaat uit een aantal losstaande regels, die geen van allen altijd of in alle gevallen opgaan. Een voorbeeld van een "vanzelfsprekende" gezond verstand regels is dat een voorbeeld vaak wonderen doet, en een voorbeeld van een minder vanzelfsprekende is "Je hoeft niet in China geweest te zijn om te weten dat de lucht daar ook blauw is" (van Goethe). Achter die laatste steekt wel degelijk een redenatie, maar eentje die voor een flink deel intuïtief is: de wetten van de natuur kunnen over de hele Aarde niet al te drastisch verschillen. Een op deze website veel gehanteerde regel is "de continuïteit der dingen" , staande voor de observatie dat veel zaken in combinatie voorkomen zodat als je
het ene ziet, je ook het andere kan verwachten (voorbeeld: mensen die het meest
psychologische hulp nodig hebben, gaan meestal het laatst naar de psycholoog -
omdat besef van het probleem een belangrijk deel van de oplossing is).Op maatschappelijk gebied zijn de volgende regels waardevol: "Als iets uit Amerika komt, is het niet te vertrouwen", en "Als iets uit de Joodse denkwereld stamt, is het niet te vertrouwen"
. Het eerste is in hoge mate
gebaseerd op het karakter van Amerika als migrantenland gebaseerd op genocide en
later als ontwikkelingsgrond van bijvoorbeeld het individualisme (meer hier
) ,
en het tweede op de ontwikkeling van de duivelse kracht van de monotheïstisch
godsdienst en daarna nog vele andere vormen van ideologie zoals, "toevallig"
(zie eerdere regel) ook weer in Amerika, het neoconservatisme
en
neoliberalisme
.Ook heel waardevol zijn de regels voor het beoordelen en filteren van informatie die bijvoorbeeld via de media tot ons komen, zie hier ."Gezond verstand" heeft ook een paar nadelen. De eerste is dat het, net als intuïtie ,
makkelijk verward kan worden met zaken als wensdenken
.
De tweede is dat iedereen denkt dat hij er genoeg van heeft
 - wat
natuurlijk volstrekt onjuist is. Er zijn ook concrete bedreigingen voor gezond verstand. De eerste bestaat uit overdadig gebruik van de verzameling krachten genaamd "emoties", hoewel indien gebruikt in beperkte mate ze ook aan het gezonde verstand (kunnen) bijdragen. De tweede bedreiging van het gezonde verstand is het tegenovergestelde, namelijk die van het al genoemde intellect .
Waarbij zich weer een gezond-verstand regel doet gelden, namelijk dat
naarmate een persoon zich meer presenteert als intellectueel, zijn gezonde
verstand vermoedelijk lager ligt
-
met als ultieme voorbeeld dat van filosofen. Een andere, daarvan af te leiden,
regel is dat naarmate een vakgebied verder staat van het proces van "met de neus op de feiten gedrukt worden",
de kansen op gedomineerd worden door ideologie en absolutisme groter worden,
met als een extreem voorbeeld dat van de sociologie
,
die vrijwel geheel losgeslagen is van de werkelijkheid.Overigens zijn een groot deel van de in deze verzameling genoemde denkmethodes ook vormen van gezond verstand. Het feit dat er zo weinig van dit soort verzamelingen zijn dat de redactie er geen kent (verzamelingen denkfouten zijn bekend genoeg ), is een aanwijzing voor het lage algemene niveau van het
gezonde verstand.Het gezonde verstand in zijn vorm gedefinieerd hier heeft een cruciale beperking, in dat het moeilijk tot niet in staat is om hogere verbanden tussen zaken en gebeurtenissen te ontdekken - dat is het voornaamste werkterrein van het intellect. Voorbeelden van gezond-verstand uitspraken zijn te vinden hier
, en
in de vorm van een adviserende samenvatting hier
.
Voor toepassingen, zie hier
.
Voor voorbeelden van gebrek aan gezond verstand, zie hier
.
Een beschrijving "vanuit het negatieve", dat wil zeggen: "aanwijzen waar het
mis gaat", zit in de verzameling Denkfouten
.Het verschil tussen denken met "gezond verstand" en met "intellect" heeft ook een neurologische basis, die beschreven is hier
.Een nieuwe bron voor studie van gezond verstand is filmpjes op YouTube. Deze
noemt de verschillende vormen denkmodellen en geeft als voorbeelden "The map is not the
territory" , "Circle of competence" ("ken je beperkingen"), "Second order
thinking" ("gevolg van gevolg - denk door"), "Probabilistic thinking"
,
"Inversion"
,
"Occam's razor"
,
"Hanlon's razor"
,
"Activation energy"
.Grenswaarde Het bestaan van zoiets als "grenswaarde" (of "drempelwaarde") kan uitgelegd worden aan de hand van diverse praktische situaties: duw tegen iets dat een behoorlijke wrijving ondervindt, wat een auto in het zand kan zijn of zoiets, en dan zal bij de eerste voorzichtigere inspanningen niets gebeuren. Pas als men harder duwt dan een zekere limiet, komt er beweging in. Of voor de sporters: sla je een golfbal naar een hoger plateau, dan moet je hard genoeg slaan om het plateau te bereiken, anders rolt de bal weer terug naar je voeten. Een speciaal geval is dat waarbij het niveau eenmaal voorbij de grenswaarde niet meer toeneemt:
Grenswaarde is een verschijnsel dat zich overal in de al dan niet menselijke natuur voordoet, als er meerdere krachten in het spel zijn. In de natuurkunde, zie de faseovergang ,
in de sociologie, zie de revolutie en zijn lange aanloop
.De meer formele aspecten van "grenswaarde" staan beschreven vanaf hier .
Grijsdenken Het tegenovergestelde van zwart-wit-denken. Dat wil zeggen: het besef voor ogen houden dat alle vergelijkingen gaan over verschillen tussen lichter grijs en donkerder grijs, en niet tussen het absolute zwart en het absolute wit. Hanlon's razor Hanlon's razor of het scheermes van Hanlon kan
gezien worden als een variant van Occam's razor
, welk laatste stelt dat de
meest simpele verklaring meestal de beste is, nu in de vorm dat de meest
simpele verklaring voor als schadelijk ervaren acties van anderen niet planmatigheid is, maar dat de schadelijkheid voor de waarnemer een bijproduct
is van diverse ander mogelijke drijfveren van de vermeende dader, of van
toeval (oorspronkelijk stompzinnigheid, maar dat is natuurlijk slechts één
voorbeeld).Simpel(ste) voorbeeld: buren die een rumoerig feestje hebben, doen dat (in 99 procent van de gevallen) niet om hun buren te pesten. Voorbeeld van de relevantie ervan: "heel' Nederland is wijsgemaakt door elite en media dat het neerschieten van MH17 een misdaad ("massamoord") is gepleegd door "de Russen", terwijl met 99 en meer procent zekerheid het een vergissing was van rebellen in de Donbas die een Oekraïens militair vliegtuig wilden neerschieten, wat ze al meerdere keren eerder hadden gedaan. Integratie Het in het denkproces betrekken van meerdere aspecten van een zaak, met name die aspecten waarvan men niet direct het verband ziet. Als bewust proces daarom moeilijk uit te voeren. De integratie gebeurt vaak of misschien wel altijd in het onderbewuste, mogelijkerwijs leidende tot intuïtie
, of creativiteit .
Intellect Intellect is een dusdanig bekende denkmethode dat "intellect" met grote regelmaat gelijk wordt gesteld met "denkmethode" of "denken". De behandeling van "generalisaties"
heeft laten zien dat "intellect" voornamelijk tot uitsluitend gaat over de
regels tussen "generalisaties van generalisaties" oftewel "abstracties", te onderscheiden van
"generalisaties van de werkelijkheid" die het terrein zijn van het "gezonde
verstand"
, het verschil te illustreren als volgt:
Er zijn tussenvormen van intellect en gezond verstand, te illustreren aan het schaken: "intellect" is dan het pure doorrekenen van toekomstige ztten en stellingen, en "gezond verstand" de op ervaring berustende min of meer intuïtieve beoordeling van de positie als geheel. Te vertalen in twee extremen van het spectrum van intellect: een snelle vorm die bijna instantaan lijkt, en een langzame die dagen en nog veel langer kan duren: ineens duikt de oplossing van een probleem in de geest op. Dat laatste berustende op de werking van het brein dat voortdurend in zichzelf naar patronen speurt, buiten het bewuste denken om, met name dus in de slaap. De regels van het intellect gaan over hogere verbanden tussen dingen en gebeurtenissen, en kunnen daardoor voor het directe waarnemen en gezonde verstand moeilijk tot niet te ontdekken regels leiden, met overeenkomstige evolutionaire waarde. Maar door hun lossere band met de werkelijkheid, hebben de uitkomsten van het intellect een lagere betrouwbaarheidgraad dan die van het directe gezonde verstand. De regels van het intellect zijn nauw verwant aan die van de logica en de wiskunde, en daarom veel makkelijker te beschrijven en te testen. Datgene dat bekend staat als "intelligentie" en dat redelijk betrouwbaar gemeten wordt door een individuele intelligentietest, slaat voornamelijk tot bijna geheel op de capaciteiten van het individuele intellect. Het feit dat de regels van het intellect veel makkelijker te testen zijn dan die van het gezonde verstand en dat de uitkomsten van het intellect uiterst waardevol kunnen zijn, heeft in de algemene benadering van intellect ten opzichte van gezond verstand op diverse plaatsen geleid tot een aanzienlijke tot sterke overwaardering van het intellect, tot uitdrukking komend in neigingen om uitkomsten van het intellect bij conflict met die van het gezonde verstand, de "test aan de werkelijkheid", te prefereren boven die van het gezonde verstand
.
Dit is de denkfout van het intellectualisme
.Het verschil tussen denken met "gezond verstand" en met "intellect" heeft een neurologische basis, die beschreven is hier .
Het verkeerde gebruik van het intellect oftewel het verkeerde gebruik van abstracties leidt tot vele problemen, in taalkundige context besproken vanaf hier
, en in neurologische context hier
.Interpolatie Interpolatie is het gebruik maken van een trend om de waarde van een nog onbekend iets te kunnen schatten: als bij een prijs van één gulden de opbrengst van een product een ton is, en bij drie gulden twee ton, ligt bij twee gulden de opbrengst vermoedelijk in de buurt van de anderhalve ton. Hetgeen je het makkelijkst "berekent" door gebruik te maken van een grafiek, omdat je daarin tevens op de makkelijkste manier de marges kan bepalen: anderhalve ton plus of min 10 duizend gulden of iets dergelijks. De meest primitieve vorm van inter[poleren die de methode van extremen .
Intuïtie Een idee of oplossing die schijnbaar uit het niets opborrelt, en dus bijna per definitie een product van het onderbewuste denken is. Kan zeer goed werken, maar wordt in diverse mate in verschillende mensen en op verschillende tijdstippen verstoord door emoties, met name angst, en ratio, als in wensdenken -
een dramatisch voorbeeld is de intuïtie die iedereen heeft over wat gezond eten
is, en de feitelijke eetgewoontes zoals verstoord door emoties
 . Een wat uitgebreidere uitleg staat hier
, meer erover in psychologische context hier
.
Inversie (Van toepassing in de psychologie): Als voor een verschijnsel een verklaring mogelijk is, is de precies tegenovergestelde verklaring vaak ook mogelijk. Kwaliteit Ga voor kwaliteit. Waarop onmiddellijk het bekende probleem opduikt: "Wat is kwaliteit?". Of een zaak of een argument "kwaliteit" is inderdaad moeilijk in regels te bevatten, maar iets dat duidelijk kwaliteit heeft spring er meestal wel uit, dus er moeten wel regels zijn. Een paar suggesties: Als ergens zichtbaar moeite in is gestoken, of men duidelijk zijn best heeft gedaan - als het zichtbaar op onafhankelijke manier tot stand is gekomen - als er geen negatieve dingen uit spreken - ls het een vorm van eenheid uitstraalt - en dergelijke. Maar omdat kwaliteit ook een vergelijkend oordeel is, zijn de negatieve regels ook belangrijk: inhoudelijke slordigheden - standaardwerk - tegenstellingen - leugens - en dergelijke. merk op dat dit slechts regels zijn, en uitzonderingen heel gewoon, met name als het een losse factor betreft - ze werken eigenlijk alleen in combinatie. Hoewel sommige factoren en drempelwaardes extra belangrijk kunnen zijn. Dit zijn dan de zogenaamde "disqualifiers": als een factor onder een dergelijke waarde komt, voldoet het geheel niet aan de term "kwaliteit" - vrijwel alle vormen van meer dan het meest minimale liegen is een disqualifier .
Logica Er zijn twee betekenissen van "logica", overeenkomend met die andere gemaakte tweedeling: die in intellect en gezond verstand. De intellectuele versie is degene zoals bedreven aan de universiteit als een tak van de hogere wiskunde of mathematica. De tweede is voornamelijk die van de soort "een koe is een levend dier - dieren hebben voer nodig - dus: een koe heeft voer nodig", bij de logici bekend als predicaten-logica, veelal van de soort "Als dit, dan dat", oftewel "implicatie". Een ander verschil is dat logica toegepast wordt op wiskundige begrippen, dat wil zeggen volkomen abstracte begrippen zoals getallen, voor de logica in eerste instantie beperkt tot 0 en 1. Redeneren wordt toegepast op de generalisaties
binnen de maatschappij, en dat zijn begrippen met geleidelijk verlopen
grenzen. Als je een uitspraak afkort tot A, en je noemt het omgekeerde ervan
niet-A, dan geldt in de logica: niet-niet-A = A - simpelst: niet-niet-nul =
nul . Voor redeneren met generalisaties geldt dit absoluut niet: zwarte
mensen zijn niet-blank: niet-B. Maar niet-niet-B mensen zijn absoluut niet
blank: de meerderheid is gekleurd zoals Aziaat of hindoestaan.Maar er zijn wel een aantal overeenkomsten tussen redeneren en logica, waar de kunst van het redeneren gebruik van kan maken. Eén van die regels uit de logica is dat een foute redenatie net als fout-rekenen te herleiden is tot een contradictie. Fout-rekenen of foute logica is altijd te herleiden tot de uitspraak "0 = 1" (neem bijvoorbeeld "1 + 1 = 3", en trek van beide kanten 2 af). De tegenhanger hiervan bij redenaties, dat wil zeggen, de semantische of verbale vorm heeft als archetypisch voorbeeld: "Oorlog is Vrede"
(Wikipedia). Praktisch voorbeeld (want zeer vaak gebruikt): "Je mag niet
generaliseren" of "Je mag moslims niet generaliseren": hierin is het "Je"
een afkorting staande voor "alle mensen", oftewel "Je" is zelf een
generalisatie, oftewel: dit is een contradictie van de soort bekend als De
Kretenzer
.
Ander voorbeeld: "Islam is Vrede"
: "Islam" heeft tot
zijn kern het uitsluiten van niet-moslims
, "Vrede" heeft als kern "het niet
principeel uitsluiten van mensen" - ook "Islam is Vrede" is dus een logische contradictie:
"niet-uitsluiten" wordt gelijkgesteld aan "uitsluiten".Meer over de toepasbaarheid van logica voor redeneren in de gewone wereld hier .
Naburigheid Naburigheid is een alhier verzonnen toepassing van een bestaand woord duidende op het feit dat twee zaken relatief niet ver van elkaar liggen, er een redelijke kans is dat ze op elkaar lijken. Het relatief slaande op de betreffende omstandigheden - twee zeeschepen op een kilometer afstand zijn "naburig", twee huizen op dezelfde afstand (normaliter, dat wil zeggen: in een stad) niet. Dat kan geformaliseerd worden tot: als je drie velden hebt, en het linker is geel en het rechter is geel, is de kans groot dat het middelste ook geel is. Het is ook de meest primitieve vorm van de methodes tot verbetering van kwlaitiet van gedigitaliseerde zijn van een bepaalde pixel de omliggende pixels allemaal wit, is de kans zeer groot dat hij ook wit moet zijn. Enzovoort. In feite zit dit ook in de uitspraak van Goethe die luidt: "Je hoeft niet in China geweest te zijn om te weten dat de lucht daar ook blauw is'. Vertaald: "Hoewel China ver weg lijkt, is het op de oneindigheid van de natuur zo dichtbij, dat die natuur er niet al te zeer kan verschillen van bij ons". Een andere nauwverwante uitspraak is: "De beste voorspeller van de nabije toekomst is het heden". Interpolatie en
extrapolatie zijn meer uitgewerkte
vormen van "naburigheid".Objectiviteit Objectiviteit is zowel een denkmethode als een denkvoorwaarde als een levenshouding. Wie niet in het bestaan van objectiviteit gelooft, het bestaan van een wereld buiten de eigen persoon, of daar voorwaarden aan verbindt, gelooft in solipsisme: het idee dat de wereld een product is van de eigen verbeelding. Dit slaat op bijna alle alfa-denkers en een groot deel van de gamma's. Wie wel in objectiviteit gelooft, heeft voortdurend het probleem of zijn eigen beeld van de werkelijkheid overeenkomt met de werkelijkheid. In die afwegingen is het streven naar objectiviteit het streven om de zaak van zo veel mogelijk kanten te bekijken. De wetenschappelijke methode is de systematische methode om dit uit te voeren -
objectiviteit is dus de noodzakelijke stap naar de wetenschappelijke methode.
In al deze drie opzichten is objectiviteit dus de belangrijkste denkmethode. Occam's razor (Engelse uitdrukking, letterlijk: het scheermes van Occam, een Engels filosoof). Als er twee benaderingen van een situatie of oplossingen van een probleem mogelijk zijn, is degene die de minste vooronderstellingen nodig heeft het meest waarschijnlijk. Het traditionele voorbeeld is dat van de vorm van de planeetbanen - planeten zijn vernoemd naar het Griekse woord voor "zwerver", vanwege de manier waarop ze op een ingewikkelde manier door de sterrenhemel leken te bewegen. De Griek Ptolemaeus had een systeem bedacht bestaande uit combinaties van cirkelbanen, dat uitstekend in staat is de waargenomen planeetbanen te beschrijven. Met als bezwaar dat voor betere beschrijvingen steeds meer cirkeltjes nodig waren. De verklaring van Copernicus, met één zon in het midden die alleen door middel van één enkele kracht, de zwaartekracht, de zaak bij elkaar hield, gaf aanvankelijk geen nauwkeuriger beschrijving, maar wel een simpelere. En deze verklaring bleek ook op andere plekken in de natuur te werken, en werd daarmee de juiste. Occam's razor is een van de vele variaties van de algemene methode der eenvoud .Voorbeelden hier -
zie ook complexiteit
.
Projectie  "Projectie"
kan meerdere dingen zijn, maar als "methode", dat wil zeggen: min-of-meer
neutraal, is het voornamelijk een wiskundige methode, als eerste bekend uit
de schilderkunst (zie rechts) en de geografie. In beide gevallen gaat
het om het reduceren van de drie-dimensionale werkelijkheid naar een twee-dimensionale.
Dat gaat gepaard met verlies aan informatie, maar is noodzakelijk voor
andere doelen als overzichtelijkheid, overdraagbaarheid, enzovoort. In de
wiskunde en de techniek is het mogelijk uit twee twee-dimensionale
projecties weer volledig de drie-dimensionale werkelijkheid te
reconstrueren. In de natuur lukt dat op niet-precieze wijze, door de
combinatie van het beeld van twee ogen, in daartoe gespecialiseerde delen
van de hersenen, in de hersenstam
.Voor een toepassing in de logica, met een sociologische toepassing, zie hier .
Qualifiers Het begrip "qualifier" is het omgekeerde van "disqualifier" ,
en wordt onbewust veel toegepast, vooral bij de beoordeling van personen, met
name ook bij sollicitatie: men zoekt naar de score op een eigenschap waarvan men
uit ervaring weet dat dit een goede graadmeter is voor het overige presteren.
Deze methode is dus algemener geldig, als denkmethode. Als je merkt dat iemand
erg goed is in rekenen, dan neem je automatisch aan dat hij intelligent is, en
dus op zijn wel redelijk tot goed zal scoren op vele andere aspecten.
Reciprociteit In het Nederlands: wederkerigheid. Een term toegeschreven aan Confucius, aanduidend het principe dat in de interactie tussen twee partijen, beide partijen rekening moeten houden met de belangen van de ander, onafhankelijk van een eventuele machtspositie van de een ten opzichte van de ander .
Hier ook te gebruiken als een regel voor het aanspreken of handelen ten opzichte
van een andere partij, namelijk dat men dat in eerste instantie moet doen
volgens de normen die de ander gebruikt. Lijkt ook op tit-for-tat
.
Reductio ad absurdum Ook wel "bewijs uit het ongerijmde". In zijn oorspronkelijke vorm dit komt uit de wiskunde - wat men dan doet is een bepaalde aanname doorrekenen of doorredeneren, en laten zien dat er dan iets onmogelijks uit komt. Dan stelt men dat de oorspronkelijke aanname dus onjuist is, en daarmee het omgekeerd van die aanname dus wel juist - bijvoorbeeld: als je stelt dat er meer dan twee rechte lijnen door twee punten gaan, en laat zien dat er dan iets absurds uit komt, dan heb je bewezen dat er maar één rechte lijn tussen twee punten gaat. Oftewel: je hebt aangenomen dat er geen andere mogelijkheid is, of "uitgesloten derde". Als wiskundig bewijs lijkt dit geldig, hoewel er geen bewijs voor die geldigheid is. In het dagelijkse leven kan de methode ook heel bruikbaar zijn, maar dient toch altijd met omzichtigheid te worden gehanteerd, omdat het dagelijkse leven nooit echt zwart-wit is, en er dus altijd nog mogelijkheden overblijven nadat je hebt laten zien dat de "donkergrijze" veronderstelling absurd is. Omdat men in het dagelijkse leven zelden zorgvuldig genoeg is, geldt reductio ad absurdum daar als een denkfout .
Relativiteit "Relativiteit" wordt in de omgangstaal vaak misbruikt in uitdrukkingen als "Alles is relatief", maar dat is wel waar maar niet in de zin als dan bedoeld: dat oordelen geen zin heeft, of dat het minder waard is dan een absoluut oordeel. Dat laatste is precies omgekeerd, want abolute oordelen hebben geen waarde omdat absolute waardes niet bestaan. Weer dat laatste komt uit de natuurkunde, maar geldt overal: iedere uitdrukking met "groot", "klein", enzovoort, gebruikt die termen als absolute waardes, en zijn dat niet, zoals iedereen weet, omdat je erbij moet vragen "Groot ten opzichte van wat?". Het tegenoverstelde van relativiteit, absoluutheid of "absolutisme" is een ernstige denkfout , en in combinatie met de frequentie
ervan misschien wel de ernstigste.
Schatten Met de opkomst van de rekenmachine is het rekenen uit het hoofd als vaardigheid achteruit aan het gaan. Voor het bepalen van een precieze uitkomst grotendeels terecht. Voor het bepalen van een geschatte uitkomst volkomen onterecht. De capaciteit tot het bepalen van een geschatte uitkomst is een zeer betrouwbare maatstaf voor de algehele capaciteiten van een persoon, dat wil zeggen: de combinatie van intelligentie én gezond verstand (de rest wijkt dan meestal nauwelijks af). De kunst van het schatten voorkomt het maken van grote fouten in het rekenen, en grote fouten in het denken in het algemeen. De kunst van het schatten in het rekenen bestaat uit een aantal simpele en begrijpelijke trucs die gebaseerd zijn op het gewone rekenen: 10 x 10 = 100, dus is 9 x 100 = ongeveer 100 - delen door 2,5 is hetzelfde als vermenigvuldigen met 4 (en delen door 10 maar dat is triviaal), 7,54 + 6,36 + 13,22 + 11,88 + 8,03 = ongeveer 47 (rond naar hele getallen af en tel op) = ongeveer 47 (neem 5 x 10 en bepaal de afgeronde afwijking: - 2 - 4 + 3 + 2 - 2 = -3). De kunst van het schatten in het denken is nog belangrijker - de hier verzamelde denkmethodes zijn elementen van deze kunst. Met name die van de extremen is
in dit opzicht illustratief: de extremen zetten het bereik neer waartussen men
moet zitten.Een bekende maar enigszins omslachtige truc voor een goede geschatte uitkomst is qua rekenmethodiek erg simpel: vraag aan veel mensen de uitkomst te schatten, tel dit op en deel door het aantal mensen - een truc proefondervindelijk gevonden door Francis Galton
(overigens: deze truc het best als de mensen juist weinig idee vooraf hebben
over de uitkomst, want ze werkt door middeling van willekeurige afwijkingen -
het werkt bijvoorbeeld niet voor de vraag "Welke natuurkundige heeft de
kwantumtheorie uitgevonden?", omdat men dan een goede kans heeft op de foutieve
uitkomst "Albert Einstein", omdat men die naam het beste kent).Voor een zeldzame andere bron van deze methodieken, zie hier .
Simpelheid De simpelste verklaring is vaak de betere of beste verklaring - zie complexiteit en
Occam's razor
.
Spiegeling Spiegeling is de meer logische formulering van wat in oudere termen bekend staat als "dialectiek": beschouw naast de te bespreken bewering, ook precies het tegenovergestelde ervan. En in direct vervolg daarop: kijk dan welk van de twee het meest waarschijnlijk is of het meest voorkomt. Oftewel: spiegeling is een stap op weg naar of ingesloten in de methode van extremen .
Het proces van spiegeling als denkmethode, dat wil zeggen, uitgevoerd door de rationele geest, kent een analogon in de psychologie in de vorm van het begrip "empathie" ,
wat weer een verband heeft met het bestaan in de neurologie van spiegelhormonen
.In de praktijk van gevoelig liggende discussies is dit met groot effect uit te voeren door enige specifieke termen te verwisselen voor termen die slaan op de tegenovergestelde situatie. Een voorbeeld: "PVV'ers zijn klootzakken" is een volkomen aanvaarde uitspraak. De aanvaardbaarheid en juistheid ervan is met één simpele spiegeling aan te tonen, door haar te spiegelen: "Moslims zijn klootzakken" (zie een toepassing op het geval van Maarten van Rossem hier ).
Indien gedaan door een publiek figuur, een uitspraak die minstens eeuwige pek en
veren oplevert, zo niet vervolging - geïllustreerd door de ophef over de
eenmalige gebruik van de term "kopvoddentaks" door Geert Wilders. Wat overigens
ook weer te spiegelen valt, door er de koran-uitpraak "Joden zijn apen"
tegenover te stellen - wat voorbeelden van dat soort spiegelingen hier
.
En uit een ander terrein van het multiculturalisme: de beschuldiging
zittende in "white privilige"
is
te weerleggen door het invoeren van black privilige
.Spiegeling is ook een belangrijk wapen, zo niet het belangrijkste, in de strijd tegen eenzijdigheid, wat zelf weer een van de krachtigste retorische wapens is, omdat er niet minder of meer opzichtig bij gelogen hoeft te worden .
Die behoefte aan stelselmatig liegen is, zoals de bovenstaand genoemde
voorbeelden al aantonen, meestal het gevolg van het onderhouden van ideologie
,
omdat het onderhouden van ideologie op de kortere of langere termijn
tegenstrijdigheden met de werkelijkheid veroorzaakt. Hetgeen men meestal oplost
met eenzijdigheid. De belangrijkste toepassing van eenzijdigheid ligt in de media - een eenzijdigheid zo sterk is dat er op deze website een aparte sectie voor is .
Hetgeen die media bewust of onbewust beseffen, want pleeg je zulke spiegelingen
op openbare plaatsen op opinie-pagina's of fora, dan worden je reacties met
grote regelmaat geweerd, zoals deze redactie uitgebreid ervaren heeft. Met name
geldende voor het onderwerp "kritiek op": journalisten hebben het oneindige
recht op kritiek op alles, maar zelfs maar een klein beetje kritiek op
journalisten of verslaggeving doet de betrokkenen met grote regelmaat in heftige
woede, censuur en verbanning ontsteken. Schrijf reacties op relcolumnisten als
Bert Wagendorp
in de stijl van Bert Wagendorp, en de aangesprokene is dusdanig
beledigd dat hij zijn stukken van de website, destijds het Volkskrant-weblog,
laat halen - gesteund door de ombudsman die schande spreekt van de spiegelingen.
Later is dat Volkskrant-weblog opgeheven, vermoedelijk wegens te veel
mogelijkheden tot weerwoord want het was populair genoeg (de blogs en
reactieruimtes aldaar stonden niet onder censuur van de krant). Spiegeling is een
uiterst krachtig wapen. Spiegeling levert ook een aantal vuistregels voor het debat op: standpunten die haar spiegeling niet tolereren, zijn hoogstwaarschijnlijk ondeugdelijk en/of kwaadaardig. Zo zijn dus alle vormen van geloof en ideologie, alleen al op deze grond, hoogstwaarschijnlijk ondeugdelijk en hoogstwaarschijnlijk kwaadaardig. Deze regels zijn ook vervat in de algemene regels voor het beoordelen van informatie met name die in de media .Als spiegeling toegepast kan worden in directe interactie met anderen, is het eigenlijk een vorm van tit-for-tat
: je behandelt een ander op dezelfde manier als hij jou behandelt - hier
dan op het verbale vlak.Het voorgaande laat zien dat spiegeling tot de belangrijkste denkmethodes behoort, en dat het ideologie dus behoort tot de belangrijkste denkfouten ,
omdat het onderhouden van ideologie het uitvoeren van spiegeling remt en
voorkomt.Zie ook zelfportret .
Trial and error De methode van trial and error heeft zo weinig bekendheid in Europese kringen, dat de term ervoor uit Amerika stamt - die cultuur is in veel opzichten pragmatischer. Trial and error wordt hier niet gezien als een denkmethode, maar als een "aanpak van dingen", zeg maar: iets handvaardigs een werkmethode. En het lijkt ook niet de methode-van-voorkeur voor het bewuste denken, dat een voorkeur heft voor systematiek. Maar dat geldt hoogstvermoedelijk niet voor het onbewuste denken. Want het onbewuste denken wordt geregeerd door meer natuurlijke krachten, en natuurlijke krachten kennen geen systematiek. De natuurlijke aanpak der dingen is de evolutionaire aanpak, en dat is de aanpak van trial and error - of dan liever: trial and succeed, maar dat komt neer op hetzelfde. Trail and error kan wel een plaats in het denken gegeven worden, maar dan op die plaats waar eerdere pogingen zijn vastgelopen. Dan, luidt een uitdrukking, moet je op zoek naar "een creatieve oplossing". "Creatieve oplossingen" zijn oplossingen die dus buiten de gebaande paden liggen. Waar het systematische denken dus het gebaande pad is, en het creatieve denken daar dus van afstapt: andere niet-verwant-lijkende dingen gaat proberen. Trial and error. Een bekend moment waarop creatieve oplossingen gevonden worden, is na nachtrust. Dat is dus hoogstvermoedelijk omdat het onbewuste denken veel meer van trial and error heeft. Ook in de techniek kan trial and error een toepasselijke methode zijn ,
(YouTube).
Vergelijking Van de twee meest basale denkmethodeas: religie en wetenschap, is het na 1500 jaar strijd (in Europa) volkomen duidelijk welk het meest effectief is: de wetenschap. De wetenschap heeft als zijn eerste basis de "meting". Meting is meest basale vorm een vergelijking: de afmeting van een voorwerp wordt bepaald door te kijken hoeveel keer het past bij een stok van vaste lengte - die stok van vaste lengte heet een "meter". En om iets te kunnen zeggen over de uitkomst van die lengtemeting ("Is die nu lang of kort?"), moet je die meting vergelijken met de uitkomst van andere metingen. Kortom: alle natuurkunde draait om de methode van vergelijking. Of van de andere kant uitgedrukt: in de natuurkunde bestaan geen absolute waardes. Er is geen enkele reden om te veronderstellen dat deze regels niet gelden voor alle andere wetenschappen. En dus voor alle denkmethodes. Er zijn veel argumenten voor de stelling: "De beste denkmethode is die van de vergelijking". Met aan de andere kant: iedere denkmethode of redenatie die gebruikt maakt van absolute waarden is in ieder geval onbewezen en vermoedelijk onjuist. En door het selectieve gebruik van de absolute denkmethode door bepaalde mensen, kan de laatste stelling uitgebreid worden tot: alle denkmethodes of redenaties die gebruik maken van absolute waardes zijn onjuist tot het tegendeel is bewezen. Zelfportret "Zelfportret" staat niet voor een methode, maar een verschijnsel waarvan men gewaar moet worden om er vervolgens een methode op te kunnen toepassen. In zijn extreem is de redactie het verschijnsel gewaar geworden tijdens activiteiten op het voormalige Volkskrant-weblog, waar vrijwel uitsluitend alfa-intellectuele figuren rondwaarden, die, net als andere mensen, regelmatig meningsverschillen hadden. Wat opviel dat als dit erg hoog opliep, men de andere partij ging beschuldigen met die eigenschappen die de beschuldiger overduidelijk zelf bezat. Naar vrij lang reflecteren op het verschijnsel, was de meest waarschijnlijke verklaring dat in de fase van ultieme woede de verbindingen met de rest van de interne wereld dusdanig geblokkeerd raken, dat men om zijn woede te uiten, grijpt naar dan nog wel bereikbare kwalijke eigenschappen: de eigen. Het leverde in zijn extreem een aantal zeer treffende zelfportretten op. Soms wordt het zelfportret in het negatieve geformuleerd, in wat dan een semantische vorm is van het proces reeds zo treffend uitgebeeld door René Magritte:
De denkmethode die na het detecteren ervan van toepassing wordt, is natuurlijk die van de spiegeling. Een specifiek voorbeeld van de klassieke vorm hier en
meer algemeen hier
, en
van de "Magritte"-vorm hier
.Zwarte doos Een "zwarte doos", in Nederland even bekend in het Engels als "black box", is een term bekendst uit de techniek, staande voor een apparaat waarvan men wel weet wat er in en uit gaat, maar niet weet wat er binnenin gebeurt. De meeste technische apparaten zijn voor het overgrote deel der gebruikers "zwarte dozen": in de ene telefoon gaat geluid en uit een andere telefoon komt datzelfde geluid, maar vrijwel niemand weet hoe dat geluid van het ene in het andere apparaat komt. Ook in de wetenschap en met name de psychologie is een vorm "zwarte doos"-theorie bekend, namelijk in de psychologie die van het behaviorisme (Wikipedia) - het behaviorisme stelt dat het er niet toe doet wat er precies
in het hoofd gebeurt: je moet gewoon kijken naar wat er aan impulsen ingaat, en
er aan gedrag uitkomt.De "zwarte doos" benadering kan ook gebruikt worden als manier van denken om een probleem aan te pakken: je kijkt niet meer naar hoe het probleem tot stand is gekomen, maar naar de begin- en eindsituatie, en trekt je conclusies daaruit. Deze aanpak is met name vruchtbaar als er rond dat probleem een, meestal schijnbare, wirwar van argumenten is gegroeid, waar niet meer uit lijkt te komen. Een maatschappelijk meer neutraal geval is de zaak tegen Lucia de Berk, die beschuldigd werd van het doden van zeven baby's omdat ze aanwezig was ten tijde van hun overlijden. Daarop werd ingewikkelde statistiek losgelaten, die leidde tot een aanvankelijke veroordeling. Een simpele blik op de grootschalige uitkomsten hadden onmiddellijk laten zien dat de gemiddelde babysterfte over de relevante periode niet groter was in dan in periodes dat De Berk er nog niet werkte. Zaak gesloten. De methode is nog meer geschikt voor kwesties maatschappelijk ingewikkelder liggen. Met het formuleren waarvan vrijwel iedereen, schrijvende 2014, de meest voor de hand liggende toepassing kan bedenken, namelijk de zaak van Israël en Palestina. De oneindige hoeveelheid die daarover gezegd en geschreven is, is bekend genoeg, en het argument dat het ingewikkeld is, is eindeloos gehanteerd. Pas hier nu de "zwarte doos" aanpak op toe: voor de Joodse immigratie, zeg in 1940, leefden de Palestijnen vreedzaam in hun landje Palestina. Na de Joodse immigratie, zeg 1948, 1956, 1967, 1974, 1982, of het moment van nu, 2014, zijn de Palestijnen verdreven van het overgrote deel van hun land en bezittingen en zijn die in handen van Joden. Puur de "voor" en "na" situatie. Dan is het overduidelijk dat de stap van begin- naar eindsituatie volkomen onrechtmatig is. En is ook meteen volkomen duidelijk dat de Palestijnen op geen enkele wijze hieraan "schuld" hebben ("Het zijn terroristen"), of "Een bijdrage hebben geleverd", of, ook zeer populair, "Concessies moeten doen". Een tweede voorbeeld komt uit de immigratie- en integratiediscussie. Eén van mantra's van de politieke-correctheid en het multiculturalisme is "Er is geen sprake van massa-immigratie" , meestal
vergezeld van cijfers omtrent de immigratie, nu of in het verleden. Ook die zaak
kan met de zwarte doos" aanpak opgelost worden: in 1960 waren er geen
(noemenswaardige) aantallen moslims en creolen in Nederland - in 2014 zijn er
circa 800 duizend moslims in Nederland en ruim een half miljoen creolen - en
moslims en creolen en andere groepen tezamen ongeveer anderhalf miljoen
niet-westerse immigranten. Dat ís dus massa-immigratie.Een verwante toepassing van de "zwarte doos" is die rond nomadisme en
residentie
.
Nomaden trekken rond in woonwagens, en produceren dus niets substantieels. De
residenten hebben een boerderij en produceren voedsel en als ze een beetje
ontwikkeld raken, hebben ze een kolenmijn en produceren brandstof
.
De nomaden gebruiken voedsel en brandstof, en leveren zelf niets. Dus nomaden en
nomadisch levende volken zijn parasitair. Roma, Joden, en alle andere culturen
met kleinere of grotere nomadische praktijken, zijn minder of meer parasitair.
Dat is een "zwarte doos" redenatie die iedereen kan bedenken en onbewust ook
bedenkt. Vandaar de slechte reputatie van Roma, Joden, enzovoort door de hele
geschiedenis, onafhankelijk van waar ze zijn. Het vierde en misschien belangrijkste voorbeeld van "de zwarte doos" is die op het bankenwezen en de financiële wereld in
het algemeen. Want je hoeft geen econoom te zijn om de simpele: input-output
analyse toe te passen: er gaan zeer veel economische goederen in, en er komt
niets uit. Absoluut helemaal niks. Want die papieren briefjes die ze drukken
zijn zo makkelijk te maken, dat op het maken ervan onder "particulier
initiatief" de strengste straffen staan. Ze noemen dat "particuliere
initiatief", dat toch precies hetzelfde is als banken doen, "valsemunterij", en
je kan beter 10 mensen vermoorden dan betrapt worden als valsemunter. In het
laatste geval breng je meer jaren in de cel door.Overigens geldt dezelfde redenatie voor rijken. En weer eentje, nog belangrijker: die van het koolstof. In de vorm kooldioxide, het broeikasgas in de atmosfeer. Dat is door de natuur uit de broeikasatmosfeer gehaald, in een tijdperk genaamd het Carboon, wat staat voor "koolstof", door een enorme toename van de vegetatie .
De dode vegetatie is onze fossiele brandstof, koolwaterstoffen, geworden. Nu
branden we in een paar honderd jaar weer al die kooldioxide de atmosfeer in.
Drie keer raden wat er dan gaat gebeuren ... Inderdaad: je krijgt het
broeikasklimaat terug. Of iets nog ergers.Toepassingen uit de Koude Oorlog: de beweerde Russische agressie .
De grootschalige blik laat zien dat de politieke grens Rusland-Westen in
1945 lag bij de Oder-Neisse in Duitsland, en in 2015 bij Dnjepr in Oekraïne.
Of uit 2015-2016: het Westen beschuldigt Rusland van grootschalig dopinggebruik. De grootschalige blik: als het waar is, en doping werkt, zouden Russische atleten alles winnen. Dat doen ze absoluut niet - ze winnen niet significant meer dan Westerse atleten. Wie wel significant meer medailles winnen, bij atletiek, zijn zwarten:
Andere praktische toepassingen: het bestaan van massa-immigratie , de
kosten van allochtone immigratie
,
en veel andere zaken op dat terrein.
Naar Evolutie
, of
site home
. |
